Fjórði heimur?

Eftir opnun og opinberun

Hversu mörg þrep upp við annars höfum stigið eða þrep niður hnigið í hringstiga okkar, þá hefur punktum og kommum vissulega og enn fjölgað harla nokkuð í lífi söguhetja okkar, og vitaskuld er sígandi lukka best í þeim efnum sem öðrum. En hvað hafa punktar og hvað kommur að segja ef æði langt er frá punkti til punkts og kommu til kommu, og jafnvel tvær eða þrjár eða guð veit hvað margar kommur eru punktanna á milli, og svo varla neitt annað á kreiki á milli þeirra en í besta falli eitthvað bókstaflegt? Gæti ekki verið að uppfylling vanti, eitthvað þvílíkt er í öllu falli og bókstaflega talað léði samlífi þeirra og sambýlisformi inntak og dálítinn stíganda?

En skortir svo mjög á slíka uppfyllingu, í alvöru talað? Hvað myndu til dæmis uglurnar um það segja, sú grandvara varðsveit sálar hússins, fengju þær málið? Eða amma hennar? Hún jafnvel komin í beint langbylgjusamband, beintengd við jörð og alla andagift gegnum sinn Skjaldar leyg. Eða amma hans? Fengju myndirnar hennar málið, hvað myndu þær mæla? Myndu þær? Hafa þær ekki einmitt og oft og iðulega verið að mæla? Eða allavega syngja með. Og með uglum og öllum margburum á hillum og syllum? Eða varla hefur gamla gufan verið þar ein að verki.

Kannski að þær ömmur þekktust uppífrá og tækju saman í nefið? Og kveiktu sér í vindli saman á kyrrum kvöldum þegar himinninn væri fagur og blár eða roðagullinn og hann Pétur postuli hefur tekið á sig náðir og hættur í bili þessu eilíflega lykla- og bjölluhringli, og auðvitað svo að alls enginn annar vissi til. Ræddu þá kannski spekilega saman um lífið og tilveruna hér niðrífrá, púandi og gjaldandi hvor annarri nefskattinn sinn. Laumuðust síðan til að opna gullið hliðið til að hleypa út allri reyk- og tóbaksbrækjunni. Svo og ef þeim sýndist ástæða til, að birta skýrslur sínar ýmsar og rómönsur um rýjurnar sínar í kuldanum niðri, í draumi ellegar búktalandi þulum, kvæðum eða söngvum gegnum svipina ábúðarmiklu og kynja glaðbeittu á veggjunum; ellegar þá þær kæmu boðskap sínum til skila í gegnum uglurnar — nú eða þá hann gamla Skjöld eða hann Brútsa, ef út í það væri farið — að þær jafnvel sæju alfarið um að skera tóbakið ofan í hrútinn sinn og nautið?

Oft man sauður hvar lömb gengu! Og því þá ekki naut líka, að kynni að reka minni til að hafa starað á einhver slík náttúrunnar nývirki?

Væri það þó ekki líkast því að vegprestar allir bentu hver á annan í fullkominni spurn?

Í minningu um opinberun postulanna hefur hann fengið heilt þriggja daga frí, sem og auðvitað flestir aðrir, nokkuð sem þorskar þó ekki fá né sjóhundarnir sem veiða þá, hvað þá heldur að fiskvinnslukonan hans fái nokkuð sérstakt frí — eða er hún ekki annars alltaf í fríi? Þó heita eigi í veikindafríi, að vísu, væri þá ekki samt undurfurðulegt að hún ætti að eiga að heita að vera að fara í frí, verandi sífellt í fríi? Og þá í frí frá hverju í ósköpunum —.

Samt er talsvert á milli þeirra þó að hann sem sagt eigi dálítið erfitt með að skilja þetta með fríið eða fríin hennar. Gæti vel hugsað sér að vera sjálfur í góðu og löngu fríi, á fullum launum auðvitað, eins og hún er búin að vera, og hefði þá allt eins notað tímann til að semja nokkra sálma. Eða þannig. Hvað það annars væri kallað. Jú, hann myndi áreiðanlega vera búinn með að minnsta kosti fimmtíu og einn sálm, það er hann nokkuð viss um. Nokkurn veginn einn sálmur á dag og jafnvel rúmlega það, ekkert mál. Hann myndi hafa notað tímann svo afskaplega vel. Og tónskáldið jafnvel búið að semja lög við einhverja af þeim.

Hvað sem því öllu líður, þá er ekkert gagg eða gjamm þeim til ama, hvað þá sniglandist færibönd, nú sem þau njóta helgarinnar. Hún finnur sig orðið furðuvel í bakinu, þó að varla vika sé liðin frá uppskurðinum, og vonast til að geta farið að leita sér að vinnu áður en langt um líður, einungis vonar heitt og innilega að hún fái nú ekkert bakslag. Og aldrei að vita nema að hin krossfesta andagift eigi eftir að opna henni einhver gullin hlið!

Andríki í efra?

Listvinafélagarnir eru alveg í sjöunda himni yfir viðtökunum á sýningunni. Hlaut ekki svarið að falla þeim í vil, að þetta hefði verið þeim, að minnsta kosti sumum þeirra, sannheilög andagift? Engum blandast þó hugur um að ein kom, sá og sigraði, öðrum fremur. Hin krossfesta andagift hafði tekið gesti þvílíkum heljarinnar tökum, að ekki var ofmælt hjá einum gagnrýnanda blaðanna, sem skrifaði fáeinum dögum síðar, að allir hefðu farið heim alveg gagnteknir, og hefðu þó gestir mátt láta sér lynda að bíða í langri biðröð til að líta aðalmeistaraverkið augum, líkt og hreinlega ætti að fara að krossfesta konu, jafnvel mann.

Þau fóru þó ekki heim alveg strax, grímugerðarkonan og maðurinn hennar, né vinkona hennar úr ráðhúsinu, né tónskáldið, né allir vinirnir úr verkuninni eða vinirnir hans úr ráðuneytinu, né bankastjórabílstjórahjónin, listvinafélagsformaðurinn og frú hans, né leigubílstjórinn, né heldur allnokkrir fleiri listvinir — nei, alveg uppi í skýjunum rambaði öll hersingin upp á vildarvinabar, líkt og ósjálfrátt, eins og þetta væri eini barinn í öllum bænum. Og var vissulega eini barinn í öllum bænum þar sem hvorki rokk nokkurt né ról var heimult né heldur að leyfðist að gera nokkurn slíkan róm að því yfirvegaða og menningarlega búktali, er þarna var ærið mjög í hávegum haft, er ekki mætti teljast góður og stemmdi nokkur veginn við villianda og angurblíðan álftasöng. Hann laðaði því eðlilega að sér margan menningarvininn og listvininn góðan og áttu þó hinir síður lagvissu í þeim efnum einnig til að slæðast með.

Efsti bar hét hann reyndar fullu og réttu nafni og var talinn bera nafn með rentu, svo mikið sem fólk af menningar- og listamannastigu þangað sótti, eða fólk sem að minnsta kosti taldi sig vel geta átt heima á þeim efri stigum, svo og mismunandi hlédrægt fólk sem hugði kannski gott til glóðarinnar að komast einhvern tímann á þessi stigu. En grímugerðarkonan okkar átti stöku sinnum til að snúa aðeins út úr þannig að réttan hallaði ofurlítið á rönguna, ellegar rangan ofurlítið á réttuna, jafnvel svo að úthverfan sneri alveg inn, og ekki allsendis alltaf við bestu undirtektir vinar síns og lífsförunautar, upplýsingafulltrúans í ráðuneytinu, sem mat bar þennan mikils öfugt við ýmsa aðra bari, sem hann hikaði oft ekki við að kalla skítabari og hafði fyrir sumum jafnvel fullkomið óþol, nokkuð sem hún þó svo sannarlega sýndi fulla meðlíðan með þegar óþolið stafaði af rafurmögnuðum skrúbbum heilaþvottar- og merghreinsunardeildarinnar, en á vildarvinabar var aftur á móti öll tónlist strengilega bönnuð, alveg sama af hvaða tagi væri nema söngur þeirra svananna og álfta villtu. Ein barþernanna, sem stundum brá fyrir á staðnum, varð víst að sögn sífellt að hafa gætur á sér væri bareigandinn nærstaddur, svo óvenju söngvin hún var á sína vísu. Sagt að hann væri eilíft á nálum, að spörfuglinn sá gleymdi sér og tæki að smita frá sér um of léttri lund þvert ofan í villiandanna kyrjur og búktal eða hvað annars átti að kalla þann söng. Ef til vill þess vegna sem hún sást fremur sjaldan, að hún fengi einungis að leysa af, þrátt fyrir hve hún laðaði að sér búkinn margan?

Á leiðinni upp eftir segir hún vinkonu sinni í ráðhúsinu frá því hvernig nafngiftin hefði komið til. Þau hefðu reyndar kynnst þar og parað sig þar á sínum tíma og gætu þess vegna hafa farið að nefna hann vildarvinabar. Nú eða þá öllu heldur paradísarbar eða bar paradís eða jafnvel bar para eða parabar eða einfaldlega barpara eða barparabar, en það væri ekki málið. Nei, því miður.

Þau hefðu staldrað þar við einu sinni sem oftar rétt fyrir matinn, þegar einatt var fámennt og oft ansi góðmennt og talmenntin eftir því fín, jafnvel svo, þegar best lét, að jafna mátti til náttúrulegasta villiandasöngs fram í heiðanna ró. Vildi þá svo til að ekki einungis ein af gömlu kæröstunum hans var þar stödd heldur einnig gamall draumur hennar úr fyrra lífi og meðreiðarsveinn um hríð, sem hún ætlaði þó fyrst vart að þekkja, svo nauðrakað höfuðið á honum var. Hann hefði raunar verið býsna drukkinn og orðið ansi illur í skapi við að sjá þau, og alveg sérstaklega við að sjá þennan segg hennar nýja, manninn hennar. Sagðist löggumann — eða hvað annars átti að kalla hann, en hann væri reyndar lögguskólakennari, eða réttara sagt kennslufulltrúi, er svo ætti að heita — hafa verið heima að ljúka við tollinn sinn eftir bráðskemmtilega dvöl í sjálfri háborg háborganna á vegum eins af helstu vildarklúbbum bæjarins þegar sér hefði dottið í hug að heilsa upp á alla gömlu góðu vildarvinina á Efsta bar. Já, alla sína miklu vildar- og virktarvini, hefði hann lagt þunga áherslu á og hleypt þvílíkt í brýnnar að gengið hefðu langt upp á múla, engu líkara en krappur öldusjór riði yfir, þvílíkt reiður hann hefði orðið.

En hver djöfullinn mætir manni þá ekki hérna? hefði hann síðan hreytt út úr sér sem hinn bylgjandi öldufans reis og hneig langt aftur á hakka. Fjandinn hafi það! Fari það í kolað! Fari það í eisu og eimyrju! Sjálfur krumpuskelkjafturinn kolaðisti! Drekinn sjálfur gínandi yfir sjálfri heitkonunni manns! Úrhrakið þitt! Drekadrulludóninn þinn! Krummaskuðaróninn þinn! Hvern fjandann ert þú að vilja hér með konunni manns? Áreiðanlega ófrýnilegasti og krumpaðisti karlpungurinn í öllum bænum, á öllu landinu, í öllum heiminum! Ljóti krumpukollurinn þinn! Krimminn þinn! Stela af manni sjálfri heitkonunni manns...

Þannig hefði lögguskólakennarinn látið dæluna ganga, froðufellandi af bræði, en hann sjálfur raunar verið sá eini þarna inni er svo hástemmdar líkingar gátu að einhverju leyti átt við, sér í lagi hinar undurfurðulegu og krumpulegu samlíkingar úr skallakoti, því að ekki var annað að sjá á öðrum sköllum þar inni en að væru hinir sléttustu og felldustu, og þaðan af síður að verið hefði þar nokkur krumpaður húfuskallinn, fyrir nú utan það að hann einn hafði verið það sem kallað væri að vera á skallanum.

Þau tvö hefðu setið hljóð undir lestrinum, allsendis agndofa, öldungis lémagna — núverandi prins drauma hennar þó brugðið hendi í hár sér, líkt og í leiðslu og ósjálfrátt, líkt og hann vildi nú ganga úr skugga um hvort annars nokkuð væri farið að örla á skalla, jafnvel krumpuskalla! En það var nú aldeilis öðru nær, hann með sitt prúðmannlega og vel hirta hár.

Hugsa, og aldrei að vita, hélt grímugerðarkonan áfram að lýsa fyrir stöllu sinni atvikum þessum — aldrei að vita nema að allt hefði endað með logandi slagsmálum ef fyrrum kærastan hans, sem reyndar er víst gamall kunningi míns fyrrum, hefði ekki skorist í leikinn og skakkað hann. Svona skalt þú ekki tala við minn gamla og góða vin, sagði hún við hann hreint út og skorinort, við minn gamla löggæslumann, og af svo miklum alvöruþunga að hann hrökklaðist frá borðinu yfir á næsta borð, þar sem stjórinn á staðnum, bareigandinn, vissulega sat og með sperrt eyru og hafði hlýtt á alla ræðuna alveg bergnuminn sem og hver einasti maður á barnum.

Þvílík ósvífni! segir vinkona hennar. Og barstjórinn náttúrlega látið fleygja löggumanninum þínum umsvifalaust á dyr?

Nei, ekki honum, herra kennslufulltrúinn er og einn af vildustu virktarvinum á barnum, skilurðu. Heldur einasta mér —.

Jesús Kristur! Ég trúi þessu ekki.

Einungis hinn trúfasti guð skilur, svaraði listakona krossfestingarinnar og kímdi. Sjáðu til, við áttum að sjálfsögðu ekkert erindi þarna inni lengur. Elskulegur maðurinn minn gekk hljóður til dyra og ég í humátt á eftir honum. Heyrði ég að brast munnstykkið á pípunni hans, svo mjög hann hefur níst tönnum, og heldur ekkert undarlegt. Sem hann er kominn út þá staldra ég við, klingi saman glösum tveim á borði og segi stundarhátt: Góðir gestir, góðir gestir! Herrar mínir og frúr og allir vildarvinir góðir! Munum vér nú yfirgefa yður og salinn. Munum vér og fremur halda í neðra en að dvelja lengur hér á lægsta plani í efra.

Heyra hefði mátt saumnál detta, jafnvel svanasöng alla leið fram úr heiðanna ró.

Og var þögn meiri en dyravörðurinn þoldi, og undir ströngu augnaráði eigandans þreif hann í öxl á mér og fleygði út. Það vissi ekki minn kæri, og að því er ég best veit er honum ekki kunnugt um það enn þá. Út komin leitaði ég hann uppi og stakk upp á því við hann, rétt svona í gamni, hvort við ættum ekki að hressa okkur ofurlítið við og líta við til dæmis á neðsta bar. En það köllum við gjarnan jólasveinabælið, þú veist, hérna niðri í bæ og getur verið athyglisvert að kíkja inn á stundum. Oft margt fleira hreppakyns á kreiki þar en þessir austan af ættaróðalinu hennar Grýlu, og ekki svo ýkja margar leiðindaskjóður. Alveg ágætustu refaskinn innan um og saman við, allavega ekki svo mjög að óttast að nokkur þar fari að skrúbba í manni eyrun að manni fornspurðum hvað þá þvo upp fyrir mann heilagarnirnar manns...

Grýla kallar á börnin sín

þegar hún fer að sjóða til jóla –

Komið þið hingað öll til mín,

Nípa, Típa,

Næja, Tæja,

Nútur, Kútur,

Nafar, Tafar,

Láni, Sláni,

Leppur, Skreppur,

Loki, Poki,

Leppatuska, Langleggur

og Leiðindaskjóða,

Völustakkur og Bóla...

Æ, töturskjóðurnar, andvarpaði hún mæðulega, er hún líkast og í öðrum heimi hafði farið með barnagæluna gömlu, staldrandi við og snúandi sér við í sporunum, enn horfandi blikandi augum sínum niður eftir, niður í strætið sem hýsti neðsta bar.

Æjá, óþægðarskjóðurnar, óþekktarangarnir litlu, tók Andrík undir með henni og leit einnig niður í strætið, afar hugsi. Heldurðu annars ekki, sagði hún svo, enn afar hugsi, að þau hafi frekar lent í jólakettinum, heldurðu það ekki? Frekar en að Grýla hafi farið að sjóða þau í pottinum sínum fyrir óþekkt, þessi angaskinn. Að þau á sinn hátt hafi verið strengd á krossinn sinn, líkt og þú strekktir roðskinnið þitt á sinn, og litlu skinnin fengið litlu um það ráðið frekar en krossfesta roðhænsnið þitt — engar flíkur fengið til jólanna, angaskinnin, og því farið rakleiðis beint í köttinn. — En honum? Hvernig féll honum, þarna í gini litla Grýlukattar — þínum ástkæra?

Ertu frá þér, mín kæra! Hann hefði ekki viljað þarna inn frekar en að lenda í gini ljónsins! Auðvitað var þetta einungis saklaust grín af minni hálfu, vitandi hvað honum bjó í brjósti, var einungis að vona að andrúmsloftið yrði aðeins léttbærara, en þetta var meira en hann þoldi. Hann nísti enn tönnum en nú með pípuna kalda í annarri hendinni og með munnstykkið brotið í hinni. Og á leiðinni heim fékk ég svo að hlýða á ansi kjarnyrta ræðu. — Á mig væri nú ekki mikils að treysta. Eða væri það ekki ansi hart fyrir hann ef hans fyrrum kærustur ættu alltaf að þurfa að taka af mér ómakið þegar koma þyrfti honum til varnar. Hvort mér myndi kannski þykja skemmtilegra að hann temdi sér að fara heldur út með þeim á sýningar, kaffihús, bari... Og upp rauk tóbaksmökkurinn af honum eins og af eldfjalli, hann með sitthvora rettuna í höndum sér, á milli þess sem hann klemmdi þær milli vara sér og saug af áfergju, sífellt þreifandi um sitt hárprúða höfuð, líkt og hann vildi ganga úr skugga um að örugglega margt og miklu meira en broddar einskærir eða jafnvel eitthvað enn stífara skorið hægra eða vinstra skreytti leður á höfði hans prúða....

Eða þó nú væri að ég bjargaði honum frá hreinni andlegri nauð og hefði splæst á hann nokkrum rettum, eins og nú var ástatt fyrir honum.

Þær hafa dregist aðeins aftur úr, grímugerðarkonurnar. Hin eru að tínast inn, elskulegir mennirnir þeirra staldra aðeins við í dyrunum og senda þeim yndislegan, andríkan tóninn. Þeir veifa til þeirra léttir í lund og þær veifa brosandi á móti og þeir hverfa á undan inn ásamt með pípum sínum. Skyldi hún fá að fara inn? Skyldi henni verða gefin grið? Hver skyldi vera dyravörður núna? Eða barstjórinn vera nærstaddur? Ellegar þeirra fyrrum lífsförunautar um hríð? Skyldu þau fá að hlýða á söng vildarvinarins villtasta? Skyldi einhver eiga eftir að lenda í gini ljóns —.

Blessuð vertu, höfum ekki áhyggjur af því, sagði vinkona hennar og hló. Við förum þá bara í jólaköttinn! Varla heldur mikil hætta á því að andaktugheitatungan kitli oss um of óþægilega í eyru þar eða fari að sleikja sig svo mjög upp við vorar heilagarnir, eða heldurðu það nokkur?

Andagift í neðra?

Sem listamaður væri hún einungis miðill, heyrði hún sjálfa sig segja. Að andinn hefði komið yfir sig í líki hvítrar dúfu er hefði flögrað upp og niður fótlegginn á sér eins og íkorni á harðahlaupum sem ætlaði sig lifandi að drepa, engu líkara en að hún hefði stigið allt niður til heljar og —. Það er nokkuð liðið á kvöld og þau sitja enn inni á barnum, kjarninn úr hópnum. Vinkona hennar og tónskáldið eru nýfarin, dyravörðurinn hafði beðið þau vinsamlegast að yfirgefa staðinn — tónskáldið hafði alls ekki viljað láta sér segjast að þetta væri ekki tónlistarbar heldur þrotlaust sungið lögin sín sinni hástemmdu röddu, og annars ekki við svo slæmar undirtektir, og sér í lagi fengið hinar hressilegustu undirtektir er hann hafði kyrjað nýjasta sálminn sinn, þennan strætósálm nr. 51. Spörfuglinn söngvni, þó þerna ætti að heita á barnum, hafði ekki heldur gætt nóg að sér og sást ekki meira það kvöldið.

Hvít dúfa eins og íkorni að drepa þig! át leigubílstjórinn upp eftir henni furðulostinn, alveg að farast úr hungri eftir meiri söng. Og allt niður til heljar...

Maður verður að hafa upplifað innblástur og andagift á eigin þreyttum líkama og kvalinni sál til að skilja hvað listin er, útskýrði bankastjórabílstjórinn fyrir honum. Hefurðu aldrei keyrt þorskhausa?

Þær höfðu fengið að fara inn eins og ekkert hefði í skorist, og ekkert hafði orðið vart við neina fortíðardrauga. Og ekkert að minnsta kosti enn í skorist utan þetta með tónskáldið. Þvílíkur heilagleiki! Það var þá paradís, eða hitt þó heldur. Var ekki fokið í flest skjól ef ekki mátti syngja smá?

Sveitaball, já ekkert jafnast á við sveitaball, raular hún lágt með sjálfri sér. Sveita-ball, sveita-ball... Sveitaball, já ekkert jafnast á við sveitaball, sveita-ball, sveita-sveita-ball... Sveitaball, það er í orðsins merking sveitaball, sveita-ball, sveita-ball... Sveitaball, tra, lalla, lalla...

Maðurinn hennar snýr sér hvasst að henni og sussar á hana. Viltu að okkur verði hent út?

Leigubílstjórinn lítur á klukkuna, lýkur við bjórinn sinn og stendur á fætur, hafandi enga eirð meiri í sínum beinum. Ég skil ykkur því miður ekki, segir hann vandræðalegur. Hvítar dúfur og þorskhausar? Nei, ég hef aldrei keyrt vörubíl og þaðan af síður með þorskhausa. Bara keyrt hann gamla Grána minn. Og ég er ekki í Hvítasunnusöfnuðinum, bætir hann við brosandi og dálítið afsakandi. Eruð þið kannski þar?

Nei, en við erum hins vegar í Vottunum, svarar bankastjórabílstjórinn, grafalvarlegur á svip.

Vottum grímulausrar andagiftar, botnaði frú hans fyrir hann honum yfir öxl og laumaðist til að gefa grímulistakonunni enn eitt olnbogaskot.

Leigubílstjórinn þakkar fyrir sig og kveður með flóttalegum undrunarsvip, með þeim orðum að hann hafi allavega og ævinlega haft mikið yndi af góðum söng. En nú verði hann að fara að drífa sig eigi hann ekki að missa af síðasta kvöldvagninum. Og konan bíði sín heima, æ, lenti á fundi hjá Gránufélaginu eða eitthvað, tautar hann með sjálfum sér og útskýrir fyrir viðstöddum að það sé einslags spila- eða kvæðamannafélag nokkurra leigubílstjóra, fremur í eldri kantinum þó að æ fleiri yngri bættust í hópinn, og allra mjög söng- og spilaglaðra — æ, eða á smá ralli með lúðrasveitarfélögunum, finn eitthvað út úr því, að segja við hana... En hafið hugheilar þakkir fyrir —.

Það er farið að nálgast miðnætti, þá er rennur upp hvítasunnan, þá er heilagur andi kom yfir postuluna, fyrir nærfellt tvöþúsund árum. Og bjallan mun klingja á barnum og ljósin fara að loga skært. Og barstjórinn ef til vill standa upp og kvaka yfir salinn: Góðir gestir, góðir gestir, þökkum fyrir í kvöld. Orðið er háheilagt, runnin upp hvítasunnan, verðum því miður að loka...

Hún stendur upp, gengur inn í salinn miðjan og heyrir sjálfa sig mæla hárri og þó ofurlítið reikulli röddu yfir söfnuðinn allan: Góðir gestir, góðir gestir, herrar mínir og frúr, allir vildarvinir góðir! Brátt munu ganga í salinn hin heilaga jómfrú og andi hins krossfesta...

Engum togum skipti, dyravörðurinn var kominn upp að henni samstundis. Andartaki síðar stendur hún ein og yfirgefin hálfringluð úti á stétt. Hún bíður um stund, stjáklandi fram og til baka. Enn er hálftími þangað til verður lokað. Loks verður hún þreytt á biðinni og röltir ein heim.

Nokkru síðar birtist maðurinn hennar. Hann minnist ekki á neitt né hún heldur. Hvorugt biður hitt afsökunar á neinu og spurning hvort brýna nauðsyn beri til. Henni finnst þó þögnin hálf óbærileg, sem hún liggur og teygir úr sér, nýkomin upp í rúm. Heyrir að hann lætur vatnið renna, burstar tennurnar, skrúfar aftur fyrir. Heyrir til hans og sér þegar hann kemur inn og ber í skímuna frá þungum gluggatjöldunum. Ó, hve létt er þó hans skóhljóð. Og hún virðir fyrir sér fagurskapaða skuggamynd líkama hans, er hann tekur að afklæða sig.

Og sem hann lætur sig líða út af í rúmið og breiðir yfir sig sængina næstum upp yfir haus, verður honum að orði:

Ég ætla mér ekki í þá dyngju að falla, vina mín, að ætla að fara að kóa með þér þegar þú ert í þessu stuðinu. Skalt ekki halda það.

Og hann velti sér yfir á fráhverfuhliðina.

Grímulaus orð og andagift

Helgin hefur í raun verið ljúf og indæl. Strax að morgni höfðu þau afgreitt leiðindin sem þau höfðu sofnað út frá. Höfðu átt smávegis til að fá sér í staupinu, rétt til að hýrga sig í tilefni hátíðarinnar, og það einnegin glatt andrúmsloftið. Aldrei skyldu þau falla í þá gryfju að leita ekki strax lausnar á misklíðarefnum sínum. Maður verður að rækta garðinn sinn og reita illgresið jafnóðum, áður en það breiðir úr sér. Rækta með sér af alúð hinn góða anda, þó að kynni að vera helst til of mikils mælst að rækta ginnheilagan anda.

Hún bað hann að fyrirgefa, þó að henni væri að vísu ekki alveg ljóst fyrir hvað. Og hann lét gott heita. Málið afgreitt, þau skáluðu fyrir vináttu sinni og tóku upp léttara hjal. Á annan í hvítasunnu höfðu þau skroppið niður í ráðhús. Núna fyrst var hægt að skoða verkin alminnilega, nú þegar ekki var eins mikil þröng á þingi og við opnunina. Sýningin hafði greinilega spurst vel út, þrátt fyrir að enn hefði ekkert verið á hana minnst í blöðum utan stuttrar fréttatilkynningar á laugardeginum. Krossfestingin var enn augljóslega miðpunkturinn, þrátt fyrir að verkið væri þarna í hálfgerðum afkima inni á gangi. Hún naut þess að finna hve blendnar tilfinningar það enn vakti. Hver og einn virtist túlka eftir eigin höfði, lesa úr því hinar ólíkustu skírskotanir, líkt og við opnunina. Sjálf var hún ekki einu sinni viss um hvað hún var að fara. Eða eins og hún hafði sagt á Efsta bar, að sér liði stundum eins og miðli, andinn kæmi yfir hana og hugmyndir spryttu fram líkt og úr óáþreifanlegum ómælisvíddum að handan. Líkt og hún sæi inn í óborinn, formlausan heim, sem þyrfti að skapa og móta. Þannig hafði þetta verk einmitt skotið fyrstu frjóöngum í djúpum huga hennar, daginn sem lánið tók að elta hana, þegar hún fékk óláns takið í bakið og upplifði sitt síðasta í verkuninni.

Hann er enn dálítið hikandi við að láta í ljós álit sitt. Virðist jafnvel vera heldur hrifnari af verkum sumra annarra. Staðnæmist enn og aftur við eitt af verkum vinkonu þeirra úr ráðhúsinu, harla djúpt hugsi. Þetta er afar dulúðug, grænleit og lítið eitt gljáleit gríma, sterk í látleysi sínu. Slæða úr grófri netgrysju, böðuð þurrleitum, þó dálítið grængoluðum lit, slútir niður yfir annan helming andlitsins og dýpkar dulrætt, næstum ófreskt augntillitið. Þetta verk höfðar dálítið til mín, segir hann og hlær. Finnst mér ég jafnvel sjá sjálfan mig í anda í því! Sérkennileg tilfinning.

Kannski að þið séuð svona lík! Hún brosir og strýkur honum blítt um vanga. Ég veit reyndar, bætir hún við, að hún mótaði grímuna eftir eigin andliti og svipmóti. Þannig séð, einskonar sjálfsmynd hennar, þó að auðvitað sé gríma það aldrei í eðli sínu, þá væru það ekki grímur. Því að grímu verður aldrei samsamað við neinn einstakling. Sönn gríma birtir okkur eðli manneskjunnar í hnotskurn, ekki einhverrar einnar, tveggja eða neinna þriggja, heldur sammannlegt eðli manneskjunnar, jafnvel í allri heild sinni þegar best lætur, þó að þess þekkist víst vart nein dæmi; nú en annars í brotum, misjafnlega áhrifamiklum. Síðan er það okkar að leggja saman brotin — líkt og við værum blindravinir að púsla saman hinum ýmsu hugmyndum þeirra um fíl, skilurðu!

Enn stóð hún sig að því að vera farin að tala eins og miðill! Núna raunar eins og henni væri blásið í brjóst anda lærimeistara síns í háborg háborganna, sem hún hafði numið svo mikið af, þá er hún meðal annars aðstoðaði hana við að búa til eldfjallsgrímu eina mikla handa bergrisum. Sjálf skildi hún tæpast enn hvað hún hafði verið að fara, sú ágæta grímugerðarkona, og var þó smám saman að renna upp fyrir henni ljós, sérstaklega nú upp á síðkastið er hún var aftur tekin til við grímugerðina af kappi. Eða því þá hafði hún svo oft og einatt klykkt út með blindralíkingunni, vinkona hennar góð? Hafði gjarnan haft það fyrir sið er þær luku spjalli í bili og stungu upp í munkinn, sem hún einatt svo hafði kallað athöfnina að kýla tappann í líkjörsflöskuna, og þær héldu áfram að vinna. Var það ekki einmitt aðall blindra — skynbragðið er þeir báru á svo margt sem sjáendum var hulið? Beinlínis sáu dýpra af því að þeir skynjuðu andrými hlutanna, sjálft andrými manneskjunnar, hið eiginlega viðmót hennar — höfðu hina ósýnilegu grímu á hreinu og tæru, ótruflaðir af sléttu og felldu yfirborði sem annars villti sjáendum svo gjarnan sýn —.

Nei, sannri grímu verður aldrei samsamað við einn eða neinn, klykkti hún út með, svo miðlandi speki lærimeistara síns, og bætti þó við: Ekki nema það þó, að við ættum við grímu hins grímulausa listamanns!

Þú hafðir mig þá sem sagt ekkert í huga í þinni, segir hann, og er þó ekki laust við að enn tortryggni gæti í fremur þungt þenkjandi svipnum.

Var hann þá enn að velta þessu fyrir sér! Auðvitað, elsku, hjartans fíllinn minn! segir hún stríðnislega. Eða tókstu ekki annars eftir því við opnunina, að allir tóku þig fyrir grímuna mína? Mína grímulausu andagift! Sjálfa opinberun mína...

Láttu nú ekki svona! Maður má þó spyrja.

Hún bað hann að afsaka. Ævinlega skyldi það vera hún sem að lokum gerði það. Ó, að hún bara kynni að umgangast þennan elsku mann sinn, að hún gæti sýnt honum fram á að jafnvel orðin sjálf voru grímur. Að maður skyldi ekki taka allt of bókstaflega. Í því var fólgið eðli tungumálsins, að lesa úr grímum orðanna — sem ásamt svo fjölmörgu öðru mynduðu andrými manneskjunnar og viðmót. Eða var annars til nokkuð ófullkomnara en einmitt orðin tóm? Hvers virði væri hugsun ef ekkert leyndist að baki orðanna? Hvers virði væri leikverk án leikara, leiksvið án leiktjalda? Það væru flatneskjulegar grímur.

Lát þú ekki svona, þráhyggjupúkinn þinn, þorskhausinn þinn, fílsunginn minn!

Og hún tók hlæjandi undir arm hans og leiddi hann út úr glerhöllinni miklu sem hýsti sýninguna, með þeim orðum að nú færu þau að skoða mannlífið á neðsta bar. Eða veistu ekki annars af hverju annar í hvítasunnu er? Það er af því að fyrri daginn var hið þríeina í efra en hinn seinni daginn í neðra. Sjáðu til, af því að hvorki faðirinn né sonurinn hvað þá heldur hin heilaga jómfrú fara í manngreinarálit, ekki frekar en hverjar aðrar hvítar dúfur flögrandi um geiminn í tíma og rúmi. Í tíma og ótíma, tíma og ótíma, tíma og... hún svo sönglaði.

Ég skil þig ekki, sagði hann og ekki var laust við að ofurlitlum óttaglampa brygði fyrir í augum. Ert þú kannski í Vottunum líka?

Nei, honum hafði ekki litist á að fara svo djúpt sem í neðra, ekki frekar en fyrri daginn. Ekki heldur vogandi að ætla að teyma hann þangað inn gegn vilja sínum, ekki fremur en fíl inn í glervörubúð.

Og varla í bráð áttu þau afturkvæmt í efra. Þau höfðu því í staðinn rölt á allrasálnabar, sem hún svo kallaði, af því að þar áttu allir ríkir jafnt sem fátækir, hvort sem var að andlegum eða veraldlegum auði, ekki aðeins innangengt, jafnt sauðsvartur almúginn sem himingnæfustu menningarvitar, heldur var líka hægt að sitja þar úti á góðviðrisdögum, líkt og núna, og horfa á börnin kríta liðugt og hoppa parísinn sinn út um alla stétt.

Yndislegt var að sitja þar á ilvolgri stéttinni, þarna í sjálfri miðri hringiðu bæjarins, og láta sólina baka sig, alls óáreitt af allri rafurmögnun eða annarri heilaatóma mögnun. Og óneitanlega kostur að þaðan væri lífsins ómögulegt að kasta manni út. Og varla færi nokkur að láta setja mann inn á svo fögrum degi? Hvað þá konu!

Skál, ástin mín! segir hún og mundar munkalíkjörinn sinn góða.

Og hann bráðnar gagnvart allri fegurðinni og brosir á ný. Og bað hana að afsaka! Tók út úr sér pípuna og bað hana að afsaka! Hann! — Nei, auðvitað vissi hann vel að hún væri ekkert í Vottunum. Þetta hefði alveg óvart hrokkið út úr sér, hann gæti stundum orðið svo styggur að hann skildi það varla sjálfur. Og eru þeir heldur nokkuð í dúfunum? Elskan mín, ég bið þig innilega að fyrirgefa. Full skulum signa, dís minna drauma! Gullveigar skál, le dôme og allra heilagra anda! Mér líður eins og við svifum á englavængjum í sjálfri paradís —.

Bregðast krosstré?

Enn, að minnsta kosti, hafði enginn boðið í verkið þegar hvítasunnan var að baki. Henni var það heldur ekkert heilagt mál að fá rauðan punkt líkt og kominn var við all nokkur verka félaga hennar. Hugmyndin var að sýningin skyldi standa fram að kosningunum, sem nú voru í nánd, og aldrei að vita nema að kaupáhugi ætti eftir að vakna þessa daga sem eftir leifðu. Allavega þurfti hún ekki að kvarta undan áhugaleysi fyrir verkinu. Þó svo að enginn kæmi rauði punkturinn, þá hrönnuðust punktarnir og kommurnar svo upp í kringum hina krossfestu andagift á síðum dagblaðanna, að vart var ofmælt að hún ætti að lokum athygli allra. Hvað var hún eiginlega komin út í...?

Fyrstu stóru fregnirnar berast henni síðdegis á þriðjudeginum með manninum hennar, upplýsingafulltrúanum, sem kemur beint heim úr vinnunni eins og flögrandi bréfdúfa, berandist með miklum vængjaslætti rakleiðis inn í eldhús. Orðalaust skellir hann síðdegisfréttablaðinu beint á borðið fyrir framan hana. Hann er í miklu uppnámi og svo rjóður í vöngum að sjálfur roðagullinn blaðhausinn bliknar. Og rýkur fram með það sama.

Fiskvinnslustúlka skákar fyrrum borgarstjóra, er letrað þvert yfir forsíðuna með þykku fyrirsagnarletri. Fyrir neðan var stór litmynd af verkinu hennar, einmitt tekin frá því sama sjónarhorni og hún hafði séð á myndavélarskjá ljósmyndarans við opnunina í ráðhúsinu. Í forgrunni eru höfuð og höfuðföt forvitinna sýningargesta.

Tilvísanir í nánari skrif inni í blaðinu runnu saman í móðu fyrir augum hennar. Jesús Kristur! Guð sé oss næstur! Og hún snýr blaðinu við og ber baksíðuna augum:

Borgarfulltrúi í hungurverkfalli. Vill afdráttarlausar skýringar á brotthvarfi myndar — krefst borgarráðsfundar tafarlaust.

Hermir þessi aðalbaksíðufregn að aðalborgarfulltrúi minnihlutans og samflokksmaður fyrrum borgarstjóra, og nú í aðalbaráttusæti í komandi kosningum, hafi gengið á fund borgarstjórans þá snemma um morguninn og lýst yfir því að hún myndi ekki ganga um dyr mötuneytis ráðhússins, hvað þá neyta þar matar, fyrr en ákveðið verk á sýningu Almenna listvinafélagsins, er nú héngi uppi við mötuneytisdyrnar, hefði verið fjarlægt þaðan. Og þá jafnframt að hún myndi hvorki bragða vott né þurrt í mötuneytinu fyrr en myndin sem þarna hefði hangið uppi hefði verið sett upp á ný — mynd sem hún vissi ekki betur en að hefði verið þar svo lengi hún myndi, eftir einn af valinkunnustu málurum landsins, málverk af forvera núverandi borgarstjóra, núverandi háttvirtum ráðherra. Fylgir það jafnframt fréttinni að borgarfulltrúinn hafi krafist borgarráðsfundar tafarlaust og vilji fá afdráttarlausar skýringar á brotthvarfi listaverksins. Er síðan haft eftir borgarstjóra að hún hafi fallist á að taka sér umhugsunarfrest í málinu í fáeina daga, en myndi þó ábyrgjast að borgarfulltrúinn yrði ekki hungurmorða.

Hún er sem steini lostinn. Á dauða sínum átti hún von en ekki þessu! Vesalings borgarfulltrúinn. Skyldi hún lifa þetta af? Hún er kominn á fremsta hlunn með að hringja í vinkonu sína í ráðhúsinu og biðja hana um að víxla verkinu sínu út fyrir hitt undireins, en auðvitað er upplýsingaþjónustan búin að loka. Hvaða hljóð er þetta annars? Tölvupikk? Gapandi af undrun læðist hún fram og að dyrunum inn í vinnuherbergið. Og viti menn, viti konur! Situr hann ekki þarna við tölvuna hennar, á kafi í þykkum tóbaksreyk, búinn að ryðja grímugerðardótinu hennar til hliðar. Er hún kemur í gættina byrstir hann sig og harðbannar henni að trufla sig.

Ertu, segir hún samt lágum, hikandi en forvitnislegum rómi, ertu kominn yfir tölvuóþolið? Hættur með blek...

Láttu mig í friði, hrópar hann og reitir hár sitt. Eða á þetta að enda með því að ég fái fyrir þér fullkomið óþol...

Hún hrökklaðist til baka. Og hvorki sá neitt af honum né heyrði lengi kvölds, einungis rétt nam lágvært pikkið á tölvuna, ekki fyrr en hann sýndi á sér snið að taka á sig náðir síðla kvölds. Hafði hann fengið svona ofboðslegan innblástur? Eitthvað blásið honum svona svakalega í brjóst andríkinu að hann hreinlega treysti sér ekki til að punkta það nógu fljótt niður á blað með blekinu?

Hún fékk sér snarl frammi í eldhúsi og lauk við að lesa blaðið. Var það kannski hún sjálf og krossfestingin og öll hin mikla umfjöllun í blaðinu sem veitti honum svo mikilfenglegan innblástur? Hún var virkilega spennt að fá að sjá sálminn eða hvað þetta annars var sem hann væri að semja. Ó, að andríkið bara entist honum sem lengst og fengi læknað hans þunga huga.

Hún á erfitt með að skilja harkaleg viðbrögðin við verkinu sínu í blaðinu og er líka hálf feimin við að sjá sjálfa sig á prentaðri mynd. Þau eru þarna fimm saman — hún og maðurinn hennar og þau Andrík og Andríkur, ásamt Gránufélagsmanninum og lúðurblásara söngglaða, leigubílstjóranum, öll á spjalli saman, öll frekar brosmild með smá vínandagift í glösum. Þau eru auðvitað ekki nafngreind þannig, og raunar er ekkert þeirra nafngreint nema hún ein.

Annars staðar í blaðinu er eitthvað sem á að heita viðtal við hana, ásamt mynd af henni þar sem hún stendur við verkið, það litla sem annars af því sést fyrir fólki í kring, líkast því að hún væri prófessor í miðjum fyrirlestri eða prestur að prédika yfir söfnuði sínum. Drottinn minn dýri! Henni líður næstum því eins og raunverulega krossfest sé —. Blaðamaðurinn hefur greinilega tekið allt samviskusamlega upp á bandið sitt. Orð fyrir orð er hún látin lýsa verkinu í þaula, allt frá tíu kílóunum upp úr sjó — allt frá hatti oní sporð, öllu því sem átti að vera svo ekta, öllum hinum dýra leygi Skjaldar, með spjótshala inn og útdraganlega og spjótshaus og gullhorni í saltfiskssíðu, og allt til ryðvarnarmálningarinnar roðagullnu er eiginlega væri líka ekta...

Og þarna var meira að segja smá minningargrein um ömmu hennar og sérstaklega um neftóbaksbrúkun hennar, sem blaðamaðurinn lét skýrt í ljósi skína að hlyti að hafa verið mjög óhófleg, eftir stærð þessa gullhornsstúts að dæma — þvílíkur ógnarinnar geimur hlyti þá ekki að hafa verið hornið allt og ógrynni tóbaks það rúmað, og brúkunin hlyti þá að hafa verið eftir því — og lýsti síðan draum öllum allt til enda, um þetta ömmuhorn í síðu, svo sem hann komst að orði, að svo miklu leyti sem hún ekki hafði dregið sumt undan, um hann Skjaldar leyg.

Jesús, eins gott að blaðasnápurinn hafði ekki fylgt þeim eftir allt upp á Efsta bar!

Í viðtali við arkitekt ráðhússins kemur fram talsverð vanþóknun á ýmsu því er varðar ráðhúsið og sýninguna, og þó sérstaklega á verkinu hennar. Að þessi staður í húsinu rétt við mötuneytisdyrnar væri notaður sem hluti af almennu sýningarrými væri gjörsamlega ótækt og alls án hans leyfis. Sjálfur hefði hann lagt sig í líma við að skapa heilstætt listaverk, sem allir væru sammála um að byggingin öll væri, og hann vissulega og ævinlega hefði miðað við að þessi veggstubbur ætti að vera alveg plein flötur, gjörsneyddur öllum óþarfa, röklega afmarkaður hluti af allri heild hússins, en þó fallist á að gera þá undanþágu á sínum tíma að í þessu rými mætti vera mynd en þá einvörðungu mynd sem tengdist borginni hreint og klárt fúnksjónelt, og svo fremi að myndin væri í stílhreinum, konkrét ramma, og að litasétteringar verksins féllu að litasamsetningu hornrýmisins alveg í hólf og gólf. Það væri því ansi hart að einhverjar fiskvinnslukellingar útí bæ væru að leggja þetta rými undir sig, og það á svo frámunalega ósmekklegan máta. Á meðan verkið héngi þarna uppi í hornrýminu myndi hann ekki einungis líta á það sem mjög persónulega móðgun við sig heldur hreinlega sem aðför að sér sem listamanni. — Það er beinlínis andstyggilegt að vera krossfestur á svo klúran hátt, og það í manns eigin rými! er haft eftir honum að lokum.

Ásamt mynd af verkinu hennar — með myndatextanum Upptæk andagift - upptæk krossfesting? — fylgir viðtalinu minni mynd af litlu grímu vinkonu hennar inn í upplýsingabásnum. Í rammatexta undir þeirri mynd, undir fyrirsögninni Mælirinn fullur! er haft eftir arkitektinum að þessi mynd, eða hvað eigi að kalla slíkt skreyti, sé í sjálfu móttökurými ráðhússins án nokkurrar heimildar af hans hálfu, og sé því miður aðeins eitt dæmi af allt of mörgum um óþolandi og óleyfilegt prjál í rýmum hússins. Hann muni því ekki einvörðungu krefjast þess að krossfestingin verði gerð upptæk heldur og einnig ætla að skera upp herör gegn öllu ónytjadótinu og draslinu og heimildarlausa blómaskreytinu sem svo lengi hafi varla verið þverfótandi fyrir út um allt hús. Nú sé mælirinn fullur og tími til kominn að taka í taumana. Muni hann og krefjast þess að þeir starfsmenn, er hér eigi hlut að máli, verði dregnir til fullrar ábyrgðar og þeim veitt afar þung áminning.

Allur ketill féll henni þó í eld er hún kom að leiðaranum, er var lagður undir málið í heild sinni, undir fyrirsögninni: Svo bregðast krosstré sem önnur tré. — Nakin andagift, nornagaldur í ráðhúsinu.

Ráðhús borgarinnar sé það bjarg er vor borg á standi traust. Svo hefst leiðarinn og með þeim orðum að svo hafi verið allt þar til nú að sannast hafi máltækið: Svo bregðast krosstré sem önnur tré.

Virðulegur ráðherra og fyrrum borgarstjóri hafi nú verið krossfestur í húsinu í algjöru heimildarleysi og með svo óviðurkvæmilegum hætti að allt heiðvirt fólk hlyti beinlínis að missa matarlistina. Við slíkt yrði ekki unað. Aðeins örfáir dagar væru til kosninga. Augljóslega yrði ekki dvalið lengur í fortíðinni og væri einungis eitt til bragðs að taka: Að kjósa rétt!

Vér getum eigi breytt því sem orðið er, segir leiðarahöfundur síðan og er augljóslega mikið niðrifyrir. Horfum heldur fram á veginn. Myndum með oss vort einingarband! Hugum að vorum vonum og þrám og gróandanum í hjörtum vorum en látum eigi eins og komið sé hrímkalt haust! Í rauninni eru engin vandamál til, einungis lausnir. Varðveitum orkuna og sóum henni ekki í annað en það sem gerlegt er. Brosum breitt framan í heiminn, og hann mun brosa við okkur svo gleitt! Það eru svo ótal margar ástæður til að brosa.

Stöndum ekki aðgerðarlaus með hendur í vösum eins og hrímþursar! Brettum heldur upp ermar og drögum fána að húni borgar vorrar og framtíðarlands! Vörpum af oss okinu, bræðum af oss ísinn! Gefumst ei upp fyrir nornagaldri né eisukukli né neins konar nakinni, eiturkaldri andagift! Heldur vorþeyinn virkjum í hjörtum vorum! Undir kjörorði voru, vorum ísbjarnarblús: Kjósum rétt, ei órétt — og björninn er unninn!

Var nokkuð eftir nema að hún gengist undir okið vestur á Valhúsahæð? Hún er úrvinda af þreytu þegar hún leggst upp í rúm. Æ, bara að amma hennar væri nú hjá henni. Hún nuddar ofurþreytt augun, sem hún heyrir til hans frammi að hann er hættur tölvupikkinu. Æ, mikið er það gott að heyra, hann má alls ekki ofgera sér. Og hlustar á er hann skrúfar frá vatninu og burstar tennur og skrúfar fyrir. Og heyrir til hans er hann slær úr pípunni sinni frammi á gangi. Ó, hve hún hlakkar til. Vonandi lofar hann henni að lesa. Ó, að hann bregðist henni nú ekki — að hann hafi nú heimilað andríkinu fullan og óheftan aðgang að tölvunni hennar litlu og snotru. Hún heyrir enn til hans og sér óljóst er hann læðist inn í svefnherbergið, svo létt að hún nemur varla skóhljóðið. Nei annars, hún er svo örþreytt að hún gæti ekki einu sinni farið með bænirnar sínar — hvað þá lesið sálma! En hvaða, hvaða? Er hana að dreyma? Hvað er hann að fara með sængina sína...?

Fyrsti heimur?

Annar heimur?

Þriðji heimur?

Fjórði heimur?

Fimmti heimur?

Sjötti heimur?

Í allt öðrum heimi, heima í millum eða heimum alls neðar?

Sjöundi og efsti heimur?

Heimsendir?

Endir?

prenta skjal

Rómanza: heim á kvist