|
Árni B. Helgason: Guðsgjafaglíma - eller kællingens uldtæsende bulimia? Rifla um höfundsköp og eignaréttar-vísindi ný og gömul - 3. lota
Þetta fallega danskvæði er hið eina sem bendir til og raunar sannar að Jónaherinn hafi að lokum náð hingað yfir vötnin ströngustu að eystri foldar ströndum í krossferðina miklustu, stríðið þeirra Babýlonsherra. Ein hin hinsta orrusta þessa aldarlanga stríðs, svo sögur hermi, var svo sannarlega háð hér árið 1415, einmitt hið sama árið sem erkijóninn seinasti var læstur inni í síðustu lotu; var orrusta þessi þó lítið annað en smá pappírshnútur milli þeirra mága Eiríks af Pommern og Hinriks 5. Englakonungs út af fiskum sem Íslendingum líkaði ekki hvernig farið væri með, má ætla Eiríkur hafi haft að yfirvarpi í sendibréfum sínum þeirra kóngsa á milli, þeir væru svo miklir fiskavinir þessir eyjaskeggjar og kysu því helst að gangur náttúrunnar fengi að ráða og fiskarnir að deyja sínum eðlilega sjálfdauða. Þetta er Björn fyrir löngu búinn að sanna að hafi
verið stríð, þó fremur hafi kosið að líta á sem stríðsupptök, sem sé
Fyrsta þorskastríðsins, sem hann svo kýs að kalla, síns mikla
kenningarbálks og sögulega samræmis vegna, eðlilega, þó nú væri að
stríð lyti einhverri vitrænni heildarkenningu; hann sneiðir því hjá
að kalla stríðið marka lok Babýlonstyrjaldarinnar miklu eða
einfaldlega lyktir 100 ára stríðsins, sem hvort tveggja hefði
vissulega verið hið rökréttasta þó óformlega lyki löngu síðar, og
Björn hefði áreiðanlega viljað gera að sinni kenningu ef ekki hefði
verið árans hængurinn á heimildaskortsins.
Dönsum við á brúnni Avign-Avignon, Avign-Avignon, Avign-Avignon? Dönsum við á brúnni Avign-Avignon snemma á þúsaldarmorgni? Þetta fallega danskvæði sannar þó ekki einungis að styrjöldin hafi geisað heldur og beinlínis og jafnframt hve hroðalega við vorum leikin í Skálholtsstríðinu mikla og Hansaveldis er hægt og bítandi tók að krauma undir niðri og reis svo líkast sem stórbrotinn hildarhjáleikur á miðri sinni dimmu næstu öld, hnígandi skjótt til viðar í allra aldanna skjólinu þorskastríðanna og þó enn leikandi á glóðum. Auðvitað vissi Hinrik 5. vel að þetta með sjálfdauðann var bara konunglegt krydd og smáheilög spaugimál af Eiríks mágs dáðum einungis uppábrydduð honum til konunglegrar skemmtunar á erfiðum tímum og drottningu Eiríkssystur, að þegnar hans sættu sig þá því betur við siglingabann til Íslands og hinstu lok langvinnrar styrjaldarinnar, að ætla mætti, að leggðu með öðrum orðum niður allt áreiti, spaug og spé í garð Hansakaupmanna, að viðlögðum missi lífs og eigna. Lyktir stríðs insigluðu Hansar í dómkirkjunni í Lýbiku, mörgum árum áður en óformlega yfir lauk, með páfalegri krýningu séra Árna Ólafssonar til hins stærsta valds, sem enginn hafði fyrir honum haft áður einn um sig, hvorki lærður né leikur - var hann þá vígður óbarinn til Skálholtsbiskups og skyldi hafa fullt biskuplegt umboð yfir Hólaumdæmi, hafa hirðstjórn fyrir Eirík konung yfir allt land með sköttum svo og skyldum svokölluðum og með öllum konunglegum rétti, vera visitator, sem sé sérlegur sendimaður, erkibiskups yfir allt Ísland, og loks þjóna Hönsum sem þeirra æðsti rukkari og mildasti hirðir fjár hér á landi. Í þjórfé fékk Árni biskup svo að auk umboð Björgvinjarklaustursins af Munklífi til tíundarheimtu í Vestmannaeyjum. Vart má undarlegt heita þó hvergi sé getið um neina beina starfslokasamninga hvað þá heldur neinn umsaminn biðlaunarétt, svo sjálfgefið má heita að slíkt hafi verið undir borðið svo stórs valdsmanns, hvort sem sjálftekið hefur verið, sýnd veiði verið eða gefin, að allra tíða hætti; allt um það dugðu biskupi vart minna en þrjár þúsundir gamlaðra en þó fullvegtugra enskra nóbíla þau hin sex síðari árin er hann þjónaði Hönsum, þá reyndar uppgufaður með afgjöld þessi er svöruðu til 20 kílóa gulls, líkast til týndur eða enskri trölladeild Hansa gefinn; svöruðu biðlaun þessi og sjálfteknar starfslokagreiðslur til alls ógoldins reiknings allra konungsgjalda af Íslandi í öll hin fyrri embættisárin sjö, þá að meðtöldum tveimur fyrstu er var enn ókrýndur og enn aldrei barinn, svo sem hinn fémildi biskup kvittar kurteislega fyrir sig í konunglegu bréfi í miðjum sínum Íslandsbiskups klíðum og miklu Hansa önnum eða hvað skyldi kalla það; hverfur þá allra mildilegast sjónum í afar rökkvaða undirheima síns síðara skeiðs embættis litla verkmanns allramildilegustu launanna.
Um þetta gætu hafa verið háðar margar guðsgjafaglímurnar og þá jafnvel svo að hver hafi haldið fram sínum fugli fegurstum, jafnvel með rómönzur að vopni líka, þó varla mjög many-turns, svo dýrkeyptur pappír var og enn dýrari skinnin; og kunna önzurnar þó að hafa snúist í höndum á snarhentustu glímuköppum engu síður en biskupsfuglinn smó þeim svo úr hendi og hvarf í framandi skóg. Þannig kann að hafa orðið til sægur húsganga og jafnvel urmull afturgenginna biskupasagna og öfugsnúins kveðskapar um öll þessi efni, jafnvel heill sagnfræðasjóður og sagnafróðleiks um Kristsmenn krossmenn gangandi fram og aftur eftir æ dimmari götum, bjóðandi pipar sinn blautlega og kögglóttu saltköngla í allra tíma líki óhreins mjöls í pokahornum. Jóni biskup Gerrekssyni drekktu Íslendingar þó, og þó nú væri að þeir svöluðu sér á einhverjum Jóninum á þessum stjórnleysistímum og upplausnar er mörkuðu lok Babýlonstyrjaldarinnar miklu með Hinu fyrsta þorskastríði. Drógu þeir annars bara lappirnar löngum öldum og
síðkvöldunum saman kringum þyrnirósarrunn, þvoðu nú bara þvott og
und'ann og hengdu upp og teygð'ann og jafnvel straujuðu líka áður en
þeir svo krossuðu sig og skúruðu moldargólfin, kemdu hár sitt og
drifu sig til kirkju að hlýða á biskupanna boðskap og strengilegar
dontsay-Jónaönzurnar? Eða skyldu hafa verið lagðar svo út
postillurnar á Íslandi í 100 ára stríðinu um þorska þegar mörg ein
kerlingin hló af ánægju út að eyrum á brúnni miklu til Avignon en
engin þeirra dó, hvað þá dó neinn rauðhærður sveitastrákur? Makalaus
trúgirnin í Þórbergi, að franskmennskir hefðu haft hann í beitu
hefði hann mannað sig upp í að ráða sig á slíkra manna skútu, hann
sem svo vel hefði getað lent í útlendingaherdeildinni að lokum, í
stríði
þvoðum okkar haus, þvoðum okkar heila. Svona gerðum við er við þvoðum okkar þvott snemma á heims... eða á heimastjórnarmorgni? Annars skiptir ekki nokkru lifandis máli hver á, allir fyrir einn eða einn fyrir alla eða einfaldlega enginn neitt fyrir neinn, sumsé hvort á einstaklingur, kóngur, drottning eða ríki, hvort á sjálfan sig hver, hvurs er þvottur hver, hvort á samfélag í heild eða samfélags einstaklingar, allir eða bara ekki neinn Níels, neinn Jón, séra Jóna eða Gunna - heldur einungis hitt, hver er hæfnin hvers, gæfan hvurs og eins til að fara með og halda á spöðum, hirða rökin, hengja upp þvott, greina skíragull, greina sjávargull, aka æki síns skapara allra skapa, stýra kútter Hafstein, skýra Laxness öld og Óskars glímutökin, þiggja Þórbergs guðsgjafirnar og allra Þorlákssona Bjarga og Jóna, nú og fósturlandsins Freyja, að greina á milli góðra gjalda Hriflu-Jóns og skýjaborganna gjalda hrófatildranna, leggja og mat á drottins dóm og dýru gjöldin Hóla svo og öll gjöldin á Haukadalsbót. Sá sem sýnir og sannar að sé ekki hæfur til eignar neinnar né heldur umráða, hvað þá heldur umboðs, er best settur eigandi ekki neitt. Hansahéðnar komu fram eins og beiningamenn og voru sannir beiningamenn en engir grallarar og gerðu sér engar grillur um það, fyrir löngu orðnir kaþólskari en páfinn. Og brátt skyldi líka réttur settur yfir Róm og upp kveðinn í Skálholti dómur. Snæfríðar þangsviða og öskusalti skyldi þó fyrst sáldra í sárin, að kæmi af eldshiti sár, síðan kæmi gamla konan í heimsókn eftir héðnaöld strangleikans sárasta að máta peysufötin, að beiðast siðavendninnar beina, sínu stranga auga fyrir auga, tönn fyrir hvössu tönn, kyrjandi sinn velling og sálmagrauts vímueiman. Líkast og þegar pör á dansgólfi rekast á og óróleikabylgja rís í einum kima salar farandi svo í samfelldri bylgju, líkt og í dóminó, frá pari dansandi til pars dansandi hringinn í kring um allt dansgólf, þá eru og öll stríð hringlaga, komandi svo æ aftan að eða í opna sköldu parinu sem öllu uppnáminu olli í fyrstu - þannig koll af kolli og í hring eftir hring eða fram og til baka eða í kross yfir gólf líkt og hendi væri veifað eða klukkukólf, þar til gólfið blátt áfram logar í trylltum dansi rísandi og hnígandi eins og æ krappari öldusjór er að lokum brotnar sem geigvænlegt Dyrhólabrimið. Þannig var það í hundrað ára stríðinu sem hófst að tveggja alda svo Jónahreinni Ísleifsöld liðinni með einu lævísu Jónapari er skaust upp á himininn yfir Róm og hinni nýju Róm við Nasaretvötnin stríðu, að svo hillti undir brimið með einum afsettum Jóninum öldinni síðar; svo sem hér hefur verið rakið og af páparunu má sjá, og skyldi þá ekki gleymast að gæta að endahnútnum Avignonaldar, þeim falska hnút sem hvergi sést opinberlega hnýttur eða bundinn, hvað þá leystur.
Svona gerðum við er við háðum okkar stríð, háðum okkar hundrað ára stríð við Jóna, hnýttum okkur enn eina hnúta Jóna, en mannkynssögufrelsarar kusu að eigna sér og sínum þjóðum líkast sem við hefðum hvergi komið nærri, hvorki á austustu hvað þá heldur vestustu vígstöðvum - við, sem allt stríðið þó snerist um, sjálfur Jónastyrinn miklasti, sjálf Babýlonstyrjöldin okkar og hinna lævísustu Jóna, sjálfra Ekki-Róms Jóna! Björn hefur án alls vafa átt í miklu stríði við sjálfan sig er hann gerði sér þetta ljóst en líka skiljanlegt hví hann ekki skoraði alla sagnfræðinga heims á hólm strax í fyrstu lotu. Eða því skyldi hann hafa átt að tefla á slíkar hættur tvær með alla Hriflu-Jóna á annan bóg en heimsveldin öll hin á hinn bóg, tefla svo í fulla tvísýnu eigandi þá á hættu að liggja að lokum undir veldishrömmum báðum, sigri hrósandi yfir honum? Því var það að hann kaus sér heldur sakleysislegri vopnin Odysseifs og Ísleifs, lagði sinn nýja sögufeld á Trójugæðinginn, brosandi eilítið út í annað, á stundum þó að minnti eilítið á riddarann sjónumhrygga, og skyldi engan undra svo nauðalík er riddaramennskan þeirra allra sú hin trójanska frammi fyrir kátbroslegum vindmyllunum, þessum hrófatildrunum öllum svo auðunnu. Það má því segja að forleiknum að gagnsókninni hinni miklu hafi lokið með léttum innanbúðarleik er Björn lét falla á vorsins eld hinn vetrarsnjáða yfirbótarfeld þeirra heimavígstöðvanna Jóna; stóðu þá einungis eftir heimsveldin hin að hálfum sigrinum unnum. Hvar Björn hefði endað er ekki gott að segja ef
auðnast hefði og enst aldur til að brjóta alla sína ensku öld til
mergjar, hvað þá náð hefði hann að rekja þræði allra þorskastríða
allt til Avignon, Nýja Garðs, Lýbiku, Róms; en hefði heldur varla
verið einum fræðingi ætlandi að leggja út á hafið það mikla
sagnasjávarins þó mikill væri. Þeirri spurningu er því enn ósvarað
að studd verði hreinum sagnfræðilegum rökum hví páfaríki kaus að
fara þessa aldarlöngu, torsóttu leið, leggjandist að lokum flatt
undir strengilegan siðavöndinn Hansa og allra Hamborgara, og loks
komast að því fullkeyptu undir vendinum marghöfðanna í
vígshreiðrunum öllum Habsborgaranna. Það er þó alveg ljóst að
Avignon skyldi einungis vera áningarstaður, næsta skref kynni að
hafa orðið gamla Gínea og Gaskónía, sum sé gamla Baskaland og
Bordeaux, þá París, hvar þá þegar glumdu við smíðahöggin alls mikla
viðhafnarundirbúnings, þá Lundúnir, þá Orkneyjar, fetið fyrir fet,
og loks að líkindum Þórshöfn í Færeyjum, fremur en Brattahlíð að
unnu víginu vesturlenskra, hvaðan hefja hefði mátt lokasóknina
geigvænlegustu yfir annað hvort sundið. En allt fór á annan veg.
Pápi verið í þeirri einfeldningslegu trú að nóg væri að skáka fram
Filupusi 6. af Valois og krefjast Gíneu og Gaskóníu, duggarar sæju
svo um eftirleikinn á meðan Vatíkanið þumlungaði sig fetin sín fyrir
fet með Nasaret norðaustar á bóg bet og Betaníu. En ekki fór það nú
alveg svo.
Hinrik hafði þó sigur í þessari úrslitaorrustu líkast til blóðugustu, og það þó væri við ofurefli áróðursímynda og kóróna fleiri en Íslands eyrnasperrtu flöttu fiska að etja; átti honum þó engu að síður eftir að hefnast fyrir slælegan skilning á öllu eðli máls og réttar, höfðu svo áar hans og þá hann sjálfur fyrir lifandis löngu glutrað niður móðurmálinu sem þeim var þó eftirlátið í arf til skilnings á landsréttinum og alls hafréttar, réttinum til skilnings á eðli allrar heimskringlunnar þagnarmála og aura og hví fiskar hafi svo fögur hljóð; en Frakkar ekki öllum heillum horfnir fleyttu þó hvíta froðuna ofan af gapuxa mikla svarta skóla. Englendingar unnu má segja allar orrustur þessa
aldarlanga stríðs en Frökkum hlotnaðist í sárabætur að vinna sjálft
stríðið, tiplandi sem sé á tánum ginfaxa og gapaldra, ruglandi að
lokum Hinriks niðja í öllu málanna rími, hafs alls og landsréttar.
Þó nú væri Frakkar tækju Jóhönnu af Örk í dýrlingatölu fyrir; mær
ætli ekki í beinan kvenlegg af Göngu-Hrólfi komin, seiglan henni svo
í blóð borin þrátt fyrir einnig týnt hefði niður móðurmálinu en ekki
öllum skilningi þó; en Englendingar, leikandi á glóðum hennar,
dansandi í hennar öskustó, æsandi upp í sér sitt storkið
víkingablóðið, sneru sér af krafti að sínum Rósastríðum; gátu
Frakkar þá loks farið að tygja sig á Íslandsmið; þá var allt orðið
um seinan fyrir pápa, þá fyrir lifandis löngu mátt hrökklast með
Nasaret til baka heim í sinn gamla táradalinn og æ valdaminni litlu
Róm, kann þá að hafa sefað hug sinn og anda við eilífar einræður
Starkaðar, brosandi gegnum hin brimsöltu endurfæðingartárinn í
blóðbikar sinn: Eitt bros getur dimmu í dagsljós breytt, sem dropi breytir veig heillar skálar.
Ætli portúgalskir og baskneskir hafi ekki gufað upp
margir með Vestur-Íslendingum á Saltfiskalandi hvar hægust voru öll
heimatökin og dýrkað gátu Bacalao jöfnustum höndum sem sinn Bacchus
hinn góða? Nema þá siglt hafi í einhver hin minni pápaþrælanna
leyniskjólin á ystustu breiðafjarðareyjunum djúpu Hafsbotna - á
Grænhöfðaeyjum, Azoreyjum, Kanarí, hver veit; jafnvel að dagað hafi
uppi í hinum einu sönnu Breiðafjarðareyjum, einhverjir, það guð má
vita og Grænhöfði; nú nema einfaldlega hafi étið í klakahöllum það
sem úti frýs, þreyjað svo þorrann og góuna með Inúítum alla köldustu
klakaöldina, nema alveg kollsiglt hafi sig. Gæti og Eiríkur af
Pommern því vel hafa verið við þær siglingar ýmsar riðinn. Enskir
einir sigldu að kalla megi með pomp og prakt en voru engu að síður
afar óþægir ljáir páfa, dansandi og dillandi sér framan í hann eins
og hundar á þúfu á allri Bifröst miklu Avignon, gerandi í þokkabót
ósvífna þjóðréttarlega kröfu til allrar frönsku krúnu að launum,
engu líkara en ættu hana, og það í krafti fornra sigurvinninga
okkar, og það mælandi á fluent frönsku, ekki nema það þó, og því enn
síður að ljæðu minnsta máls á franskri Gíneu og Gaskóníu, og þó nú
væri - hafréttarins okkar gamla alls Baskaflóa, saltleiðanna og
púrtvínanna til Portúgals og Spáníá og vaa-á allra senjorítanna - sá
var nú hængurinn á hinu ægilanga fyrsta þorskastríði; því fór sem
fór, að á endanum kallað var Hundrað ára stríðið og æ síðan en ekki
Hundrað ára saltfiskastríðið okkar og allra Gerrekssona páfa og
Jóna. Að hnupla heilu stríði frá svo lítilsmegandi þjóð, og það svo
miklu stríði! Voru þetta þó bræður okkar og systur og eru raunar
enn, svipta okkur samt öllum miklasta stríðsheiðrinum! Þetta sem var
þó í raun réttri fyrir þeim ekkert annað en framhald
borgarastyrjaldarinnar okkar, í raun réttri eðlilegur útflutningur
okkar og þá þeirra Sturlungaöld, sem við vorum vaxin upp úr og þeim
guðvelkomið að slást um heiðurinn af, og áttu nú líkast til einhvern
þátt í þeirri mannvitsbrekkuöld.
Ar-í-dú ar-ídú-radei, Ar-í-dú ar-ídáa. Sem enskur ríkti hann meður sóma og sann eitt hund-rað ó-ár á blaa-á-a.
___________________________________ í mars, 2004
Vísanir í heimildir að myndum: sjá að baki músarbendli í tilvísanaham
3. lota glímu
Rómanza: heim á kvist |
við
hálfan eða líkast til allan heiminn, hver veit, ef ekki hefði
einblínt í þetta villuljós myrkranna, flaggandi síðan sjálfum sér
beiningamanni undir belgsíðu Brúnku eftir öll sín frónsku skútumanns
og soðningartökin; Zoëga sá þá að sér og seldi gamla, lúna
dugguflotann, og þó nú fyrr hefði verið, enda nú aldahvörf. Þetta
villuljós myrkranna sem var þó einungis veifað framan í Þórberg af
því að það var eins í Suðursveitinni og um borð í suðurlensku
skútunum, að rauðhærðir, þessir ljónhærðu keltneska jötnablóðsins
frummannanna, voru álitnir hafa meira afl til að bera en aðrir menn
og því kjörnari til að hirða rökin, hvort sem væri í túninu á Hala
eða sem síðar var kallað að vera á Halanum eða á Halamiðum, þegar
jafnvel köngulhausar lært höfðu af engelskum og frönskum að raka
saman morð fjár jafnvel um of í brjálaðri glímu við fiska, og það
meira að segja við lifandi fiska en engar ímyndanna fiskimyllur eða
kennitöluíkona bókhalds. Því var það og er hinn heilagi sannleikur
málsins að þegar riddarinn Ægir og riddari Jón höfðu drukkið sig
alveg á blístur af öllu skútumannablóðinu, togandist á um tollana af
hermönnum sínum, leituðu stríðsmenn þeir sem eftir leifðu gjarnan
uppi sína sem líkasta vallónskum rauðustu ljónskollunum, og þó nú
væri, til að fylla upp í skörðin sín öll beitningarmannanna sí og æ
krækjandi bláum kræklóttum höndum krókana fyrir þann gula, skakandi
ár og síð fyrir þá erkijóna nasandi af þeim blóðinu sveittu. Slík
voru framsóknartökin orðin villuljósanna belgsíðu Rauðku bláskjóttu
í Þórbergs köflóttu tíð, þessi ævagömlu ráðin svo dýrukeyptu,
sveitarhöfðingjanna grænu, að blekkja blásaklausan sveitalýðinn, að
einhver fengist þá til að halda á gulu hrífunum öllum fimm sinnum
hundrað og ein sinnum hundrað og ein sinnum svo svo mörg
hrífusköftin á hverjum bæ, eða hvað þær annars arfaklórur skyldu
alls verða margar að lokum í Gósenlandi blámóðuframtíðarinnar
hriflanna allra jóna og gunnu hrófatildranna, og það þó fyrir allra
farsíma tíð. Riflanna annálar og sálarháska sögur geta þeirra helst
að engu sem ekki létu hræða sig og beita óhugnanlegum ofan í sig
fiskætusögunum en kusu fremur að strjúka úr sveitinni siðavöndu og
þó á sinn hátt svo söngvnu en ströngu og forframast heldur á
rómanzanna víðfeðmari bárufaldi, eigandi á hættu að sökkva í hinstu
sagnasjávar rökkvamyrkur eins og talandi steinar en þó tækifæri líka
til að boða heiminum öllum fagnaðarerindin, líkt og Þórbergur kynni
þá að hafa bruggað sjálfum sér launráð, jafnvel banaráð á sína vísu,
sem franskur Nóbel og mannkynsfrelsari sprengjandi sitt ægi og
öflugra dínamitið, jafnvel með sjálft alheimstungumálið fyrir
kveikiþráð. Allt væri þá þrennt talið af okkar þrælanna hálfu í
páfarununni þeirri, útlendingaherdeildarinnar, og við þó enn í
standandi vandræðum með að telja, vaðandi enn í villu og svíma í
þeirri blindu trú að eiga ekki nema einn.
Svona
gerðum við er við þvoðum okkar þvott,
Enda fluttum
við inn Hundrað ára stríðið í staðinn, og var svo sannarlega okkar
réttmætur stríðsinnflutningur, jafn fyllilega réttmætur sem
útflutningurinn, hvort sem væri af sjónarhóli alls hafréttar litið
eða allrar lögréttu í heild, sama í hvaða sögulega ljósi á væri
litið og alls viðskiptajöfnuðar, hvað þá heldur í ljósi
frumburðar-réttarins. Og vissulega, allt út af páfa, þá mætti vel
kalla það fyrstu þorskastyrjaldaröld, en þá má heldur ekki gleymast
hve hitt heitið er miklu tignarlegra.