Árni
B. Helgason
Skattlendur jarðar og jarðargróðinn

Marinus van Reymerswale: Skattheimtumaður
(1542)
"Átökin eru
milli tveggja grundvallaratriða, vígvöllurinn liggur eftir öllum
löndum, öllum sjó, öllu lofti; en einkum þó gegnum miðja vitund
okkar sjálfra..." Atómstöðin, 1948
Umheimurinn
Um langt árabil hefur atvinnuleysi
verið aukast á Vesturlöndum. Liggur nærri að til jafnaðar sé tíundi
hver vinnufærra manna skráður atvinnulaus eða sé beint eða
óbeinlínis á framfæri hins opinbera af völdum sívaxandi
langtíma-atvinnuleysis. Þar fyrir utan er fjöldinn allur sem vinnur
meira og minna svarta vinnu eða er á hinn bóginn í löglegri
láglaunavinnu sem skilar þó vart tekjum er nægi nema fyrir brýnustu
lífsnauðsynjum. Jafnframt hefur ekkert lát orðið á sjálfvirknivæðingu,
bæði í framleiðslu- og þjónustugreinum, m.a. vegna þess hve skattar
leggjast þungt á vinnuafl en miklu síður á afl véla og
sjálfstýrikerfa, á orku og hráefni.
Það er ekki fyrr en á allra seinustu árum sem
sömu þróunar fer að gæta hér á landi, að ábati vegna
sjálfvirknivæðingar og aukinnar framleiðni nær ekki að standa undir
fjölgun starfa, að atvinnuleysi eykst þar af leiðandi og verður
viðvarandi, og upp á síðkastið langtíma-atvinnuleysi ásamt nýrri,
afar fræðilegri tegund örorkumats. Og líkt og
annars staðar á Vesturlöndum hefur þessi þróun haldist í hendur við
sífellt meira vægi sérfræði og sérgreiningar á flestum sviðum,
samfara æ flóknari kerfismyndun á nær öllum sviðum. Lög og
reglugerðir, kjarasamningar, vinnuskipulag, framleiðsluferli,
viðskiptaferli, svo fátt eitt sé nefnt – allt tekur á sig sífellt
flóknari myndir og illskiljanlegri þeim sem ekki eru heima í
fræðunum, sem á hinn bóginn veldur sívaxandi eftirspurn eftir
sérfræði á hinum ólíklegustu sviðum – sem því miður stafar af
hreinni gerviþörf á æ fleiri sviðum, vegna hinnar flóknu
kerfismyndunar.
Þannig er hið vestræna velferðarsamfélag að
klofna í fylkingar þar sem jaðrar við að um það bil
fimmtungur búi við atvinnuleysi eða opinbert framfæri eða starfi á
mjög lágt launuðu og þá lítt skattlögðu sviði, oft við einhvers
konar færibandaframleiðslu, mjög einhæfa og vélræna, eða við
hraðþjónustu af samsvarandi toga – en hins vegar eflist annar eins
fimmtungur sérhæfðs og hálaunaðs menntafólks, mjög skattlagðs, og
þar af ákveðinn hluti starfandi að margvíslegri kerfisfræði, ýmist
túlkandi kerfin eða gerandi þau enn flóknari, kallandi á enn meiri
sérgreiningu. Bil beggja á milli þessara tveggja hópa af sitthvorum
meiði er þá rúmur helmingur samfélaga er sinnir hinum
margbreytilegustu verkum og ýmissi almennri þjónustu, þá með
miðlungs laun, allt frá því að vera rífleg láglaun upp í hálaun í
lægri kantinum, misskattlögð eftir því.
Vegna vélvæðingar og stóraukinnar framleiðni í
almennum iðnrekstri vega beinar launagreiðslur æ minna í
afkomu, enda jafnframt að stórum hluta á lítt skattlögðu
láglaunasviði. Almenn þjónusta við reksturinn, að miklu leyti
óbeinar launagreiðslur, vegur á hinn bóginn sífellt þyngra enda
hvort tveggja í senn yfirleitt hátt launuð og hátt skattlögð svo að
þrátt fyrir allt á iðnrekstur undir högg að sækja. Á sama tíma bjóða
þróunarlönd ekki einungis upp á ódýr hráefni og ódýrt vinnuafl, og
lítt sem ekkert skattlagt, heldur einnig í síauknum mæli upp á ýmsa
rekstrarþjónustu á sérfræðisviði á mun hagkvæmari kjörum en tíðkast
í gömlu iðnríkjunum. Afleiðingin er sú að iðnrekstur heldur áfram að
færast til þróunarlandanna án þess þó að þau njóti neins verulegs
ábata af vegna þess hve laun eru lág, í raun oft svo lág að verða vart
neitt skattlögð, og verð á orku og hráefnum almennt mjög lágt, enda
heimsmarkaðsverði á hvoru tveggja í raun stýrt af iðnríkjunum með
því sjálf leggja þau litla sem enga skatta eða álögur á eigin
auðlindir, orku eða hráefni – að olíu einni undanskilinni.
Íhugum almennar afleiðingar þess að
Vesturlönd tækju að skattleggja í meira mæli eigin auðlindir, orku
og hráefni, en lækka að sama skapi tekju- og neysluskatta. Ekki
einungis olía heldur einnig kol, stál, timbur, fiskur, búpeningur,
ræktarland, byggingarland, jarðefni, jarðhiti, vatnsorka – flest
allt er heyrði undir slíka frumvinnslu myndi þá heldur stíga í verði
en ræktarland myndi þó heldur lækka í verði enda væri ekki
um beinar álögur á það að ræða heldur fyrst og fremst afnám eða
lækkun framleiðslustyrkja. En slík almenn verðhækkun á auðlindum,
orku og hráefnum myndi annars stuðla að hærra heimsmarkaðsverði og
þróunarlöndin njóta góðs af í hærri einingaverðum af útflutningi
sínum.
Um leið myndi draga úr eftirspurn eftir
innfluttum varningi í iðnríkjunum en öll meðferð og nýting orku og
hráefna batna á úrvinnslustigi svo sem ávallt gerist þegar slík
verðhækkun verður. Þrátt fyrir minni útflutning þróunarlandanna til
iðnríkjanna héldust tekjur þeirra fyrrnefndu af viðskiptunum engu
síður óbreyttar vegna hærri einingaverða, hærri virðisauka af
hverrri framleiðslueiningu, sem á hinn bóginn gerði þeim kleift að
hækka laun, efla framleiðslu til eigin nota og sinna samfélagslegum
verkefnum.
Mynd: Jóhann Pálsson / Fréttabréf Þróunarsamvinnustofnunar 2004

Spennt börn bera ný húsgögn inn í
Msakaskóla í Malaví í janúar 2004
Veruleg lækkun tekju- og neysluskatta á Vesturlöndum - að óbreyttum
kaupmætti launa, sem svaraði lækkun launatengdra gjalda og lækkun
virðisaukaskatts - myndi
á hinn bóginn leiða til lækkunar viðhaldskostnaðar og allrar
sérfræðiþjónustu og því stuðla að bættri nýtingu og endingu
hluta, véla og tækja. Og með því hlutirnir entust lengur væri því
minna sóað af hráefnum og orku, enda væri þá hvort tveggja dýrara
vegna hærri skattlagningar. Til langs tíma litið færu því
hlutfallslega færri handarverk til nýsmíði hlutanna en hinu eldra og
notaða væri á hinn bóginn betur haldið við –
m.ö.o. öll nýting myndi batna. Framleiðslugeta heimsins nýttist þá
því fremur þeim þjóðum sem skemmra eru á veg komnar í nýtingu
tækninnar, samfara því að útflutt tækniþekking iðnríkjanna – sem er
oft einn dýrasti útgjaldaliður þróunarlandanna – myndi lækka í
verði. Orsökin til þess væri einfaldlega sú, að mannaflið, hvort sem
væri í seldri hátækniþjónustu eða á öðrum sviðum, væri lítt sem
ekkert skattlagt, hvorki í iðnríkjunum né annars staðar.
Áhrifin á heimsviðskipti yrðu víðtæk. Þróunarríkin
flyttu hlutfallslega minna út af vöru til neysluríkjanna, gömlu
iðnríkjanna, en fengju þó í heildina tekið svipað verð fyrir
útflutninginn, m.ö.o. hærri einingaverð sem svaraði almennri hækkun
auðlindagjalda, hráefna- og orkuskatta í heiminum.
Útflutningstekjurnar myndu jafnframt nýtast þeim til kaupa á
meiri sérfræðiþekkingu og hátækniþjónustu en áður – vegna minni
skattlagningar launa á Vesturlöndum. Vöruskiptajöfnuður myndi því
færast nær eðlilegu horfi – þannig að í stað mjög einhliða flutnings
á neysluvarningi frá þróunarlöndum til hinna þróaðri og siglinga
vanhlaðinna skipa til baka, myndi draga úr ofurflutningum á annan
veginn en þeir heldur aukast á hinn eða standa í stað, þannig að
draga myndi úr siglingum í heild en flutningar, og þjónustujöfnuður
á sinn hátt, heimsálfanna á milli, nálgast að vera í jafnvægi.
Þannig hamla háir tekju- og neysluskattar á
Vesturlöndum jafnt framleiðslu sem þjónustu sem útflutningi í þeim
löndum. Lágt heimsmarkaðsverð á orku og hráefnum, vegna lágsköttunar
á þeim sviðum um allan heim, að olíu einni undanskilinni, veldur á
hinn bóginn óeðlilega lágu verði á útflutningsvörum þróunarlandanna. Vegna þess hve illa er farið með varninginn
og hann nýttur til skamms tíma, m.a. af völdum ofursköttunar allrar
viðhaldsþjónustu á hálaunasvæðunum, er vítahringurinn sífellt til
staðar – krafan um nýjan, ódýran varning unninn úr lítt
skattlögðum hráefnum, með lítt skattlagðri orku og lítt skattlögðum
vélum og afar ódýru vinnuafli þróunarlandanna. Vítahringurinn lokast
síðan með því stór hluti virðisauka þróunarlandanna fer til kaupa
á ofurskattaðri sérfræðiþekkingu og hátækniþjónustu hinna þróaðri
ríkja.
Þegar allt kæmi til alls myndi veruleg lækkun tekju-
og neysluskatta á Vesturlöndum samfara almennri hækkun auðlindagjalda, hráefna- og
orkuskatta í heiminum leiða af sér bætta nýtingu og þar af leiðandi
sparnað á mörgum sviðum og heimsviðskipti myndu í meira mæli mótast
af raunverulegri þörf en ekki tilbúinni þörf, mótaðri af
ímyndafræðingum.
Í stað auðmýkjandi styrkja og fjármagnsfyrirgreiðslu
Vesturlanda til handa þróunarlöndunum gætu fyrrnefndu ríkin snúið
þróuninni við með því einu að hækka auðlindagjöld, hráefna- og
orkuskatta heimafyrir en lækka jafnframt tekju- og neysluskatta. Þá
kæmi af sjálfu sér að þróunarlöndin fylgdu á eftir með samsvarandi
álögum á eigin auðlindir, orku og hráefni – þannig að í heildina
tekið myndi heimsmarkaðsverð hækka á þessum sviðum. Um leið myndi
lækkun tekju- og neysluskatta á Vesturlöndum leiða til minni
mismunar á launakostnaði í þróunarlöndunum og á Vesturlöndum – en
jafnhliða heildarlækkun launakostnaðar í neysluríkjunum, vegna
lækkunar launatengdra gjalda, gæfist þróunarlöndunum færi á að nýta
hluta síns virðisauka af hráefna og orkusköttum, m.ö.o. virðisaukann
af hærri einingaverðum útflutnings, til að auka menntun og
verkþekkingu og þar með hækka laun.

Mynd: Tristan Savatier / www.loupiote.com: Iceland
Þá er þeir komu til Kapernaum, gengu menn þeir, sem
heimta inn musterisgjaldið, til Péturs og spurðu: "Geldur meistari yðar
eigi musterisgjaldið?" Hann kvað svo vera.
En er hann kom inn, tók Jesús fyrr til máls og mælti:
"Hvað líst þér, Símon? Af hverjum heimta konungar jarðarinnar toll eða
skatt? Af börnum sínum eða vandalausum?"
"Af vandalausum," sagði Pétur.
Jesús mælti: "Þá eru börnin frjáls. En til þess vér
hneykslum þá ekki, skaltu fara niður að vatni og renna öngli, taktu síðan
fyrsta fiskinn, sem þú dregur, opna munn hans og muntu finna pening. Tak
hann og greið þeim fyrir mig og þig."
Matteus, 17, 24-27
Ísland og jarðargróðinn
Frumrót
alls virðisauka liggur í jarðargróðanum – landinu, hafinu og
jafnvel í orkulindum loftsins líka – og breytir engu hvort menn vinna að
beinni uppskeru gróðans, úrvinnslu gróðans eða að allaveganna
afleiddri þjónustu sem menn ýmist kaupa eða selja fyrir ígildi
gróðans – fyrir peninga. Jafnframt erum við sífellt að neyta
gróðans í einni eða annarri mynd – ýmist beinlínis í formi fæðu,
eftir að hún hefur farið um hin ýmsu úrvinnslu- og þjónustustig,
eða á hinn bóginn að við nýtum gróðann sem fjármuni – sem
fasteignir eða lausafjármuni – eftir tilurð þeirra á hverju
úrvinnslustiginu eftir annað, við smíðar, við byggingu, og þá
jafnframt fyrir tilstuðlan ýmissar þjónustu.
Til
viðbótar við almenna einkaneyslu og fjármunamyndun kemur
samneysla, þ.e. kaup hins opinbera – ríkis og sveitarfélaga – á
vöru og þjónustu, sem við kostum til með sköttum af margvíslegu
tagi, og þar fyrir utan renna margvíslegar tilfærslur um sjóði
hins opinbera – niðurgreiðslur, styrkir, bætur,
almannatryggingar – til almennrar einkaneyslu og til reksturs
atvinnuvega, og er tekna aflað á samsvarandi hátt með sköttum í
einni eða annarri mynd, meðal annars af þeim sem njóta
tilfærslanna.
Stór hluti
útgjalda hins opinbera stafar af tekjustofnum því sjálfu til
handa. Gróft á litið má ætla að um þriðjungur útgjalda sé vegna
beinna og óbeinna skatta opinberra starfsmanna og hinna ýmsu
þjónustuaðila og verktaka, auk álags vegna virðisaukaskatts, og
miðast launagreiðslur þá jafnframt við að laun standi undir
greiðslubyrði launþega vegna virðisaukaskatts – og undir
greiðslubyrði vegna launaskatta þeirra sem einstaklingar skipta
við...
Afleiðingin er sú að verulegur hluti alls verðlags og kauplags
er fólginn í sýndarfé er magnar upp allar stærðir án þess að
nein raunveruleg ígildi vöru eða þjónustu standi á bak við.
Sýndarféið er þvert á móti í eilífri hringrás um hagkerfið án
þess að andvirði þess komi nokkurn tímann í ljós, enda engu
virði til að dreifa, nema á pappírunum – í háum bókhaldstölum
hins opinbera jafnt sem í öðru bókhaldi, jafnt tekju- sem
útgjaldamegin, svo samofin sem viðskipti hins opinbera og
fyrirtækja og einstaklinga eru.

Þjóðarútgjöld samsvara um það bil
brúttótekjum landsmanna í heild, þá að meðtöldum sköttum.
Einkaneysla samsvarar öllum útgjöldum einstaklinga nema
fjármunamyndun vegna íbúðarhúsnæðis – samkvæm skilgreiningu
– að launatengdum
gjöldum einstaklinganna greiddum en að viðbættum ýmsum
tilfærslum hins opinbera. Hreinar tekjur einstaklinga eru
jafnframt útgjöld atvinnuveganna og tilfærslur hins
opinbera, auk þess sem atvinnuvegirnir í raun greiða og
annast innheimtu skatta fyrir hið opinbera, á samsvarandi
hátt og hið opinbera innheimtir og greiðir sjálfu sér
tekjuskatt af öllum greiðslum til sinna starfsmanna.
Rúmur helmingur skattekna rennur
til samneyslu, þ.e. til kaupa hins opinbera á ýmissi vöru og
þjónustu, og þá ekki síst til launagreiðslna og ýmissar
verktöku, en um þriðjungur í ýmsar tilfærslur fjár, sem
renna að miklu leyti beint eða óbeint til einstaklinga, til
einkaneyslu, hins vegar til atvinnuveganna, þá að hluta til
óbeint til einstaklinga, að hluta til í fjárfestingar. Það
sem eftir stendur af skattfé rennur til fjármunamyndunar
hins opinbera og í ýmislegt ótilgreint. Um fjórðungur allrar
fjármunamyndunar er annars fólginn í íbúðarhúsnæði, sem sagt
einstaklinga, en rúmur helmingur stafar af fjárfestingum
atvinnuveganna.
Þó að fjármunamyndun hins opinbera
vegi minnst allrar fjárfestingar, ber að hafa í huga að
fjárfestingar atvinnuveganna eru að þó nokkru leyti vegna
ýmissar þjónustu við hið opinbera, og eins njóta þær ýmissa
tilfærslna og stuðnings af skattfé, svo sem niðurgreiðslna.
Þá ber og að hafa í huga að ýmis vörugjöld og ekki síst
virðisaukaskattur eru að meira og minna leyti fólgin í
niðurstöðutölum einkaneyslu og fjármunamyndunar og að nokkru
leyti í samneyslunni. Einungis einkaneyslan reiknast að
frádregnum beinum tekjuskatti neytenda – sem samneyslan og
fjármunamyndunin á hinn bóginn fela í sér sem verulegan
hluta kostnaðar.
|
Tilfærslur hagkerfisins – rætur sýndarfjárins
Einar
dýpstu rætur sýndarfjár hagkerfisins liggja annars vegar í háu
tekjuskattshlutfalli og hins vegar í persónuafslætti skatta.
Þetta tvennt veldur því að fjármagn er í raun fært til – af
hálaunasviði yfir á láglaunasvið, sem einnig mætti orða svo, að
reikningslega séð sé rekstur á láglaunasviði niðurgreiddur af
rekstri á hálaunasviði – og væru þó ekki öll kurl komin til
grafar. Persónuafsláttur hins opinbera hefur í för með sér að
því lægri sem laun eru, því lægra er tekjuskattshlutfallið í
reynd. Afleiðingin er sú að rekstur á láglaunasviði beinlínis nýtir
sér persónuafsláttinn til að greiða lægri heildarlaun en ella –
nýtur þannig óbeinna tilfærslna, niðurgreiðslna, af hálfu hins
opinbera, sem það á hinn bóginn aflar tekna til með hærri
tekjuskatti af hálaunasviði, sem hálaunasviðin aftur á móti bæta
sér upp með hærri kröfum til launa en ella.
Þessar
tilfærslur valda verulegum skekkjum í öllum rekstri, þar sem
rekstur á hálaunasviði verður mun dýrari en ella á sama tíma og
rekstur á láglaunasviði er í raun niðurgreiddur af hinu
opinbera. Fyrirtæki leitast því fremur við að spara á
hálaunasviði, meðal annars með samþjöppun og sameiningu í því
skyni að minnka óeðlilega háan stjórnunar- og sérfræðikostnað,
vegna hinnar háu skattlagningar á því sviði, en á hinn bóginn að
auka sem mest reksturinn á láglaunasviði, meðal annars með
hagræðingu í formi véla og fjöldaframleiðslu sem stýrt er af
láglaunuðu og þar af leiðandi niðurgreiddu vinnuafli, samfara
því að starfsfólki er fækkað.
Gallinn er
sá að slík hagræðing er að því leyti fölsk sem svarar til
niðurgreiðslanna. Því að á sama tíma og fyrirtæki á
láglaunasviði hagnast þannig séð reikningslega eykst kostnaður á
hálaunasviðum þjóðfélagsins óeðlilega þar sem skattbyrðin eykst
í réttu hlutfalli við skattasparnaðinn á láglaunasviðum –
niðurgreiðslurnar. Það skekkir svo myndina enn meira þegar
fyrirtæki leita á erlenda láglaunamarkaði eftir kaupum á ýmissi
vöru og þjónustu vegna þess hve hún er orðin dýr á hinu innlenda
hálaunasviði – af völdum skattanna sem ganga til niðurgreiðslna
láglaunasviðanna...
Fullnýttur persónuafsláttur nemur um 330 þús. krónum á ári fyrir
hvern launþega, ellilífeyrisþega og bótaþega, eða sem kann að
svara í heild til um 60 milljarða króna á ári þó í raun sé
einungis sýndarfé. En greiddir tekjuskattar (að meðtöldu
útsvari) nema um 130 milljörðum króna á ári hverju, svo að til
jafnaðar má ætla að persónuafslátturinn lækki skatta um þriðjung
– að 38% skatthlutfall jafngildi um 25% innheimtu af öllum
skattskyldum tekjum landsmanna. Í raun vegur afslátturinn á móti
drýgstum hluta reiknaðs skatts af lægstu tekjum en því minna sem
tekjurnar eru hærri, og sáralítið sem hlutfall af hæstu tekjum.

Þá stendur
eftir spurningin: Hvaðan koma hálaunasviðunum tekjur til að
standa undir niðurgreiðslum láglaunasviðanna? Svarið liggur
trúlega framar öðru í skráningu gengis.
Útflutningsatvinnuvegirnir, sem í innsta kjarna eru flestir á
láglaunasviði, fá minna í sinn hlut en þeim bæri ef þeim væri
ætlað að standa undir opinberum gjöldum til jafns við
hálaunasviðin án niðurgreiðslna persónuafsláttarins. Leiðin til leiðréttingar og
afnáms niðurgreiðslna – tilfærslanna, sýndarfjárins – snýst því
m.a. um leiðréttingu gengisskráningar jafnframt leiðréttingu greiddra
heildarlauna á öllum sviðum jafnframt leiðréttingu
tekjuskattshlutfalls, að verði hið sama af öllum tekjum og þá
reiknað án nokkurs persónuafsláttar.
Útflutningsatvinnuvegirnir, sem jafnframt fela í sér flestar
frumvinnslugreinarnar og láglaunasviðin í innsta kjarna, gjalda
þannig óbeint sjálfir fyrir niðurgreiðslurnar af hálaunasviði,
sem hið opinbera síðan miðlar þeim með tilfærslum sínum, en
neytendur á hinn bóginn njóta í formi óeðlilega ódýrs
innflutnings vegna hinnar röngu gengisskráningar. Þannig rekur
sig hvað á annars horn í tilfærslum eftir tilfærslur þar sem
hagræðing í rekstri snýst fyrst og fremst um að þrengja umsvif á
hálaunasviði, þar sem skattlagning er mest, m.ö.o. draga úr
stjórnunarkostnaði, en njóta þá hlutfallslega því meiri
niðurgreiðslna á láglaunasviði.
Ef
tilfærslanna, niðurgreiðslna skatta, nyti ekki við, en
launaskattar væru jafnt hlutfall af öllum launum, að greiddum
launum óbreyttum, m.ö.o. að óbreyttum kaupmætti, þá þyrfti
láglaunakostnaður eðli málsins samkvæmt að hækka en
hálaunakostnaður að lækka. Af sjálfu leiddi með leiðréttingu
gengisskráningar að útflutningsatvinnuvegirnir hefðu úr meira að
spila til að standa undir heldur hærri láglaunakostnaði
jafnframt því að hið opinbera, sem ber tiltölulega lítinn
láglaunakostnað, og margvísleg innlend þjónusta myndu spara
útgjöld vegna lægri hálaunakostnaðar. Í reynd myndi
heildarskattheimta lækka, samfara lækkun útgjalda hins opinbera
og lægri verðlagningar margvíslegrar innlendrar hálaunaþjónustu,
en hreint innflutningsverð (cif) myndi heldur stíga í verði.
Meðalkaupmáttur héldist sem næst óbreyttur en hlutföll
neysluútgjalda breyttust á þann veg að innlend vara og þjónusta
myndi lækka í verði á flestum sviðum en hreint innflutningsverð
fara heldur hækkandi á sama tíma og innlendur sölukostnaður
innflutnings færi þó lækkandi.
20% flatur tekjuskattur – eða
10%...?
Ef
persónuafsláttur (e.t.v. um 60 milljarðar kr. á ári) væri
afnuminn en tekjuskattshlutfall lækkað úr um 38% í 20%, að
óbreyttum tryggingagjöldum (um 5%), þá myndu tekjuskattar hins
opinbera lækka um 30 milljarða, úr um 130 milljörðum króna í um
100 milljarða. Jafnframt myndi launakostnaður hins opinbera jafnt
sem alls atvinnulífsins breytast á þann veg að lægstu
heilsárslaun, um 1 milljón króna, þyrftu að hækka í rúmar 1,1
milljónir króna en 5 milljóna króna laun að lækka í um 4,4
milljónir króna – miðað við að greidd laun, hið eiginlega
neyslufé, stæði jafnt eftir sem áður. Heildarlaun í kringum 1,7
milljónir myndu standa nánast í stað, þar sem launatengd gjöld
væru svipuð og áður. En vegin meðallaun í landinu eru verulega
hærri, e.t.v. um 3 til 3½ milljónir króna að meðtöldum
launatengdum gjöldum, svo að í heild myndi launakostnaður
skreppa talsvert saman, ekki síst hjá hinu opinbera.

Heildarlaunakostnaður opinberra starfsmanna kann að nema um 120
milljörðum króna, mjög gróft ágiskað, en ársverk unnin af
opinberum starfsmönnum nema um 29 þúsundum á ári hverju. Þar
fyrir utan greiðir hið opinbera óbein laun við kaup á
margvíslegri vöru og þjónustu, svo að í heildina tekið kunna
beinar og óbeinar launagreiðslur hins opinbera að nema um 200
milljörðum króna, að frádregnum kostnaði er lítið myndi
breytast, svo sem vegna erlendra aðfanga og ýmissa tilfærslna.
(Samneysla og opinber fjárfesting nemur til samans um 250
milljörðum af alls um 400 milljarða króna veltu hins opinbera).
Það er því ekki fráleitt að ætla að sparnaður hins opinbera
vegna lækkunar launatengdra gjalda gæti numið a.m.k. sem svaraði
30 milljarða króna skattalækkuninni, sérstaklega með tilliti til
þess hve margir opinberir starfsmenn eru með sérfræðimenntun og
tiltölulega hátt launaðir eftir því, svo sem margt starfsfólk í
heilbrigðisþjónustu og hjá mennta- og rannsóknarstofnunum og í
innsta kjarna stjórnsýslunnar, auk þess sem aðkeypt vara og
þjónusta hins opinbera er yfirleitt fremur í dýrari kantinum,
oft á einhverskonar sérfræðisviði eða með iðnálagi.
Vissulega
er fremur fátt fólk í atvinnulífinu með lægri heildarlaun en 1,7
milljónir króna, eða sem svarar 1,3 milljónum að slepptum
launatengdum gjöldum, og mun færri með allægstu laun, um 1
milljón króna, sem yrðu að hækka um rúm 100 þúsund kr. á ári til
að rísa undir hærri launatengdum gjöldum. Ef aftur á móti er
litið til grunnlauna, að yfirvinnu slepptri, sem væri hin
raunhæfa viðmiðun, myndu all margir fylla þennan lægst launaða
flokk. Leiðrétting gengis – ef þörf væri á, að teknu tilliti til
heildarlækkunar launatengdra gjalda – yrði því að miðast við að
frumvinnslan og útflutningsatvinnuvegirnir bæru 1% til 10%
hækkanir vegna launatengdra gjalda e.t.v. um 15 til 20 þúsund
manns, en þá ber jafnframt að hafa í huga að um leið lækkuðu
hin hærri laun á vinnumarkaði sem svaraði lækkun launatengdra
gjalda þeirra.
Sé hins
vegar litið til ellilífeyrisþega og þeirra er þiggja bætur af
ýmsu tagi gæti sá hópur verið all stór sem er með lægri
heildarlaun en 1,7 milljónir króna, eða á bilinu 1 til 1,3
milljónir að launatengdum gjöldum slepptum. Þar til viðbótar
koma lægst launuðustu launþegar sem starfa á ýmsum öðrum sviðum
en við útflutningsframleiðslu. Breyting er fæli í sér afnám
persónuafsláttar samfara lækkun tekjuskattshlutfalls og
leiðréttingu gengis væri að ýmsu leyti erfiðari viðfangs
gagnvart þessum hópum, sérstaklega með tilliti til
lífeyrisgreiðslna, sem þyrftu að hækka um 1% til 10%, hinar
lægstu, til að vega á móti hærri launatengdum gjöldum – en án
þess að bein innistæða sé endilega fyrir hækkunum í sjóðunum.
Einfaldast
leiðin væri því að lækka tekjuskattshlutfall enn meira og þá
jafnframt virðisaukaskatt, sem á ekki síður stóran hlut í tilurð
sýndarfjárins en tekjuskattarnir. Þá myndu ekki einungis nánast
öll launatengd gjöld lækka, allt niður í hin smæstu, heldur
myndi verðlag jafnframt lækka til muna vegna minni
launakostnaðar, ekki síst hjá hinu opinbera sem ber
hlutfallslega mun hærri kostnað vegna launa en hið almenna
hagkerfi, vegna þess hve hið síðarnefnda er vélvæddara.

Öll
laun mættu þar af leiðandi lækka enn meira en sem næmi lækkun
vegna lægri tekjuskatts og virðisaukaskatts – án þess að
kaupmáttur skertist – einmitt vegna lækkunar alls sýndarfjárins.
Jafnframt, til mótvægis lægri tekju- og virðisaukaskatti, væri
hugað að nýjum skattstofnum er ekki hefðu sýndarfjármyndun í för
með sér.
Full niðurfærsla launa- og
neysluskatta
–
og alls verðlags
og kauplags
Þrátt
fyrir að útgjöld neytenda samsvari tekjum þeirra að sköttum
greiddum (samsvari útborguðum launum sem kallað er), þá samt sem
áður fer önnur hver króna útgjaldanna til greiðslu á
virðisaukaskatti og tekjusköttum þeirra er selja vöru og
þjónustu – enda hvort
tveggja innbyggt í verð jafnt sem vinnulaun, allt það sem myndar
grundvöll einkaneyslunnar. Neytandinn greiðir því ekki einungis
eigin skatt, oft um þriðjung til fimmtung launa, til hins
opinbera heldur er samsvarandi skatthlutfall einnig fólgið í
flestu því sem neytandinn kaupir. Gróft á litið má ætla að
skattar nemi því a.m.k. um helmingi af heildarútgjöldum landsmanna
þrátt fyrir að raunveruleg umsvif hins opinbera í rekstri og
þjónustu, því sem við köllum samneyslu, sé innan við þriðjungur
allrar neyslu, og þó í raun enn minna, að teknu tilliti til þess
hve hið opinbera skattleggur sjálft sig grimmt, vegna hins mikla
vægis beinna og óbeinna launa í öllum opinberum rekstri.
Mismunurinn liggur í sýndarfénu – á eilífri hringrás um
hagkerfið án þess að eiginlegt andvirði þess birtist nokkurs
staðar nema í háum tölum alls verðlags og kauplags og þar með í
sköttum.
Því fremur
sem neyslu- og tekjuskattar væru lægri – og laun í krónutölu þá
að sama skapi lægri en að óbreyttum kaupmætti – en skattar væru
á hinn bóginn lagðir því fremur á frumstofna hagkerfisins, í
eitt skipti fyrir öll, þá kæmi í ljós verðhjöðnun á öllum sviðum
og um leið myndu skattar nálgast að vera raunverulegt ígildi
samneyslunnar, auk þess sem tilfærslur lækkuðu á sama veg.
Sýndarfé hagkerfisins myndi ekki einungis lækka að tölugildi
heldur jafnframt og ekki síst sem hlutfall af heild. Tekjur
jafnt sem útgjöld hins opinbera myndu því dragast verulega saman
í krónum talið án áhrifa á umsvifin sem slík, enda væri
umbreytingin í raun alls óháð hefðbundinni skiptingu
stjórnmálastefna í hægri og vinstri og snerist ekki um hversu
mikil hlutdeild hins opinbera skuli vera í sjálfu sér, heldur
fyrst og fremst um breytta skattstofna, burtséð frá því hvernig
að samfélagslegum verkefnum sé annars staðið.

Mynd: ©2001 Emanuel Brito /
www.xaraxone.com
Hugsum okkur verulega einföldun skattkerfisins.
Virðisaukaskattur væri einungis eitt þrep, 10%, og án allra
undanþága nema e.t.v. á mjög afmörkuðum sviðum menningar- og
líknarmála. Tekjuskattur til ríkisins væri enginn, einungis 10%
útsvar til sveitarfélaga af öllum tekjum manna, hverju nafni sem
þær nefndust –
almennar launatekjur, fjármagnstekjur eða tekjur
af rekstri fyrirtækja. Og til enn frekari einföldunar væri
fyrirtækjum óheimilt að eiga hvert í öðru, hvað þá að eiga hlut í sjálfum sér. Tekjustofnar útsvars væru með öðrum
orðum og ávallt einstaklingarnir sjálfir, hvort sem kölluðust
almennir launþegar, rekstraraðilar eða eigendur fyrirtækja eða
fjármagns – útsvar væri því greitt af öllum umsvifum manna og í
raun væri litið á arð fyrirtækja jafnt sem af fjármagni sem arð
eigendanna.
Heildarlaun launþega myndu lækka að tölugildi sem svaraði lækkun
skattstiganna, þ.e. lækkun launatengdra gjalda og lækkun
virðisaukaskatts, og verðlag og útseld vinna þar af leiðandi
lækka samsvarandi. Lækkun verðlags og útseldrar vinnu hefði þá
jafnframt í för með sér að laun mættu lækka enn meira að
tölugildi en sem svaraði lækkun skattstiganna – væru raunlaun,
hinn eiginlegi kaupmáttur, engu að síður hin sömu og áður þó að
almennt kauplag lækkaði þannig til jafnaðar um allt að
þriðjungi, þá mest í hálaunuðustu greinum, þeim sem mest eru
skattlagðar, jafnvel allt að því um helming á sama tíma og heildarlaun
í lægri kantinum lækkuðu e.t.v. um fimmtung – allt að
óbreyttum kaupmætti.
Svo litið
sé til frumvinnslugreinanna, sem fyrst og fremst byggja á
útflutningi og miða afurðaverð því við verð á erlendum mörkuðum
og við heimsmarkaðsverð, þá myndi launakostnaður, þrátt fyrir
óbreyttan kaupmátt, lækka verulega sem hlutfall af
útflutningstekjum. Með því tekjuskattur væri afnuminn en
einungis 10% útsvar lagt á launþega jafnt sem á arð og hagnað og
fjármagnstekjur, þá skapaðist verulegt svigrúm til greiðslu
orku- og auðlindagjalda af öllum slíkum rekstri.
Mótvægi orku- og
auðlindagjalda
Reikna má
með að launaskattar í stóriðjugreinum og afleiddum
þjónustugreinum ásamt sköttum af rekstri muni nema á ári hverju
allt að því einum tug milljarða króna á komandi árum (að
Kárahnjúkaframkvæmdum loknum), að óbreyttu skattkerfi. Með
verulegri niðurfærslu skatta og alls verðlags í landinu mætti
því á móti leggja orkugjöld á stóriðju sem næmi svipaðri upphæð
eða hátt í 10 milljarða króna á ári hverju, er fram í sækti, án
þess að útflutningstekjur stóriðjunnar skertust. Og þá ber að
hafa í huga að hver slík skattheimt króna myndi vega mun þyngra
í útgjöldum hins opinbera vegna þess hve útgjöld þess hefðu
lækkað til muna við niðurskurð launatengdra gjalda, jafnt
starfsmanna hins opinbera sem annarra er seldu því vöru og
þjónustu – enda öll vara og öll þjónusta þá orðin mun ódýrari.
Slíkt hið
sama myndi gerast í sjávarútvegs og fiskvinnslugreinum og í
allri afleiddri þjónustustarfsemi – að launatengd gjöld jafnt
sem allur annar almennur rekstrarkostnaður myndi skreppa saman,
þrátt fyrir óbreytt raunlaun, óbreyttan kaupmátt launa. Reikna má
með að þessar greinar standi nú beint og óbeint undir 10 til 20
af hundraði allra tekjuskattsgreiðslna í landinu og á sama hátt
undir samsvarandi hluta allrar virðisaukaskattsveltu landsmanna
– þá með tilliti til hinna margvíslegu tengsla við hinar ýmsu
þjónustugreinar. En þetta hlutfall gæti þá svarað til um 17 til
34 milljarða króna hlutdeildar í þessum tveimur stærstu
tekjustofnum hins opinbera. Um leið og þessir tekjustofnar myndu
skerðast verulega og tekjuskattsstofninn reyndar falla niður en
einungis útsvar og tryggingagjöld standa eftir og talsvert skertur
virðisaukaskattur, samfara að minnsta kosti fjórðungs samdrætti
í útgjöldum þessara greina og allra afleiddra greina vegna
lækkunar launa og alls verðlags í landinu, þá kæmi fram aukinn
hagur sem hlypi á tugmilljörðum króna að útflutningstekjum
óbreyttum.
Að öllu
þessu athuguðu má gróflega ætla að sjávarútvegur gæti til
jafnaðar borið um 25 milljarða króna auðlindagjald, er fram í
sækti, og þá ekki síður með tilliti til þess að honum væri þá
ekki lengur ætlað að kaupa til sín veiðiheimildir, líkt og verið
hefur, með ærnum vaxta- og afskriftakostnaði, heldur einungis
greiða hlutfallsgjald af afla, sem í raun ákvarðaðist annars
vegar af sókn í auðlindina en á hinn bóginn af greiðslugetu
fiskvinnslunnar með tilliti til útflutningsverðmæta – og allur
almenningur þó í raun greiddi þegar upp væri staðið, svo
samofnar frumvinnslugreinunum hinar ýmsu þjónustugreinar eru.
Þó gjaldið væri lagt á óunninn afla, jafngilti það í raun
gjaldi af öllu útflutningsverðmæti sjávarafurða, sem hefur verið
um 125 milljarðar króna til jafnaðar, nærri því 2/3 alls
vöruútflutnings. Gjaldið jafgilti því um 20 af hundraði alls
útflutningsverðmætis frumvinnslunnar en á móti kæmu allar hinar
fjölmörgu kostnaðarlækkanir sem hér hefur verið lýst. Og hið
sama gildir um hverja slíka skattheimta krónu, líkt og af
stóriðjunni, eftir niðurfærslu alls kauplags og verðlags, að
hver og ein myndi vega mun þyngra í útgjöldum hins opinbera en
krónurnar sem nú hringsóla um hagkerfið, að minnsta kosti önnur
eða þriðja hver í formi sýndarfjár, snauðu að andvirði.

Hrein einingaverð erlendra aðfanga
(cif) útflutningsatvinnuveganna myndu standa í stað á sama
tíma og innlend aðföng, vara og þjónusta, myndu lækka í
verði vegna minni skattlagningar, á samsvarandi hátt og
greidd laun, m.ö.o. vegna niðurfærslu verðlags og kauplags.
Erlend aðföng myndu því minnka vegna hagstæðara verðs á
innlendri vöru og þjónustu. Mismunur jákvæðs
viðskiptajöfnuðar, sem af leiddi, myndi nýtast til
nýrra og þá hagkvæmari stofnfjárfestinga innanlands fremur
en til erlendra fjárfestinga, svo og til kjarabóta
starfsmanna.
|
Auk 10
milljarða króna nýrra orkugjalda af stóriðju og 25 milljarða
króna auðlindagjalds væru vörugjöld af atvinnutækjum hækkuð til
samræmis við önnur vörugjöld og jafnframt lögð sérstök orkugjöld
á almenningsveitur rafmagns, sem miðuðu að hækkun raforkuverðs
til atvinnurekstrar og e.t.v. einnig til almennings, sem hvort
tveggja er óeðlilega lágt verðlagt miðað við aðra orku, svo að í
raun er fólgin hvati til sóunar á mörgum sviðum. Á sama hátt
væri stuðlað að bættri nýtingu ýmissa hráefna og hrávöru með
álagningu gjalda. Þessir nýju tekjustofnar hins opinbera, 10
milljarðar af stóriðju, 25 milljarða króna auðlindagjald og
e.t.v. 5 til 10 milljarða króna aukning á öðrum sviðum myndu
samt sem áður, í heildina tekið, nema þó nokkuð lægri upphæð en sem
svaraði til heildar skattalækkunar og lækkunar launakostnaðar
fyrirtækja samfara niðurfærslu verðlags og kauplags – að
óbreyttum kaupmætti – en hver skattheimt króna vægi aftur á móti
því
þyngra í útgjöldum hins opinbera vegna samdráttar alls
sýndarfjárins.
Breytingarskeiðið
Það segir
sig sjálft að slík umbreyting sem hér er lýst gengi ekki eftir
nema á all-löngum tíma, e.t.v. á einum áratug eða svo, eftir
því hve gerlegt þætti að fara hratt í sakirnar. Áhrifanna myndi
gæta á öllum sviðum þjóðlífs og því mikilvægt að ráðrúm gæfist
til aðlögunar. Má hugsa sér að lækkun tekjuskatts væri framkvæmd
í fimm áföngum, úr 38% heildarskatti niður í 10% útsvar,
samhliða afnámi persónuafsláttar, og að skattar af rekstri og
fjármagni væru þá jafnframt aðlagaðir að sömu reiknireglu.
Slík breyting myndi svara til 5-6% tekjuskattslækkunar á tveggja
ára fresti, alls sex sinnum frá fyrsta ári til hins tíunda. Á
samsvarandi hátt væri virðisaukaskattur lækkaður úr 14/24% í 10%
á álíka löngu tímabili, þá t.d. þannig að framkvæmdin skaraðist
við tekjuskattslækkanir um eitt ár. Tekjuskatts- og
virðisaukaskattsbreytingar færu þá fram til skiptis, hvor sitt
annað hvert ár, samfara því að orkugjald af stóriðju færi smám
saman hækkandi og slíkt hið sama auðlindagjald af sjávarútvegi,
að útgjöld frumvinnslugreinanna héldust með öðrum orðum svipuð
að teknu tilliti til útflutningstekna, auk þess sem hin ýmsu
vöru- og orkugjöld af almennum atvinnurekstri væru smám saman
heldur aukin.
Hverju
sinni sem breyting ætti sér stað lækkuðu vinnulaun samsvarandi,
þ.e.a.s. annars vegar launatengdur kostnaður sem svaraði
tekjuskattslækkununum en hins vegar sem svaraði lækkun
virðisaukaskattsins, á þann hátt að raunlaun og þar með
kaupmáttur lægstu sem hæstu tekna héldist í heildina tekið
óbreyttur, og þá eðlilega að teknu tilliti til lækkandi
verðlags. Vegna þess hve skattar vega þungt í hærri launum myndu
þau lækka hlutfallslega talsvert meira en lág laun, vegna afnáms
persónuafsláttar, og af sjálfu sér kæmi að öll útseld vinna og
þjónusta, jafnt sem almenn vinnulaun, myndi lækka því meira sem
sérfræði- eða hálaunastigið er hærra, skattbyrðin nú meiri. Má
þannig gera ráð fyrir að heildarlaun allra landsmanna, að sköttum
meðtöldum, lífeyrisgreiðslum
og hvaðeina, myndu gróft á litið lækka um þriðjung til jafnaðar.
Hreint
einingaverð innflutnings, cif-verð mælt í erlendum gjaldeyri,
myndi standa í stað á sama tíma og innlendur kostnaður vöru og
þjónustu myndi almennt lækka í krónum talið. Á samsvarandi hátt
héldust einingaverð útflutnings óbreytt í erlendri mynt, en
kostnaður myndi lækka á flestum sviðum í innlendri mynt, í
krónum talið, með þeim afleiðingum að innlend framleiðsla og
þjónusta efldist, og þá jafnframt útflutningur, vegna mun
hagstæðari framleiðsluskilyrða og meira gagnsæis alls
hagkerfisins. Hver króna væri í raun mun verðmætari – verðmæti
hvers hlutar og hvers
handtaks hefði lægra tölugildi í krónum talið en að óbreyttu
raungildi gagnvart
rauntekjum, vegna mun minna vægis sýndarfjárins eftir
niðurfærslurnar.
Eiginlegt
raungengi krónunnar myndi því styrkjast að teknu tilliti til
niðurfærslu verðlags og kauplags án minnkandi kaupmáttar. Erlend
vara og þjónusta myndi vega svipað og áður í útgjöldum, reiknað
á hreinu innkaupsvirði í erlendum gjaldeyri, en
samsvarandi innlend útgjöld myndu fara lækkandi, þar á meðal
álagning á hin erlendu aðföng. Áhrifin kæmu fram í mun jákvæðari
viðskiptajöfnuði er ekki síst lægi í auknum hlut sérhæfðrar
iðnframleiðslu og sérfræði- og hátækniþjónustu í útflutningi,
sem og að allra handa nýsmíði, viðhalds- og rekstrarþjónusta yrði
samkeppnishæfari við innflutta vélsmíði –
án þess að heildarkaup-máttur hefði í nokkru skerst.
Þannig
héldist lækkun verðlags í hendur við lækkun kauplags og með
tímanum myndu jafnast skilyrði vaxandi iðn- og þjónustugreina
móti stóriðju og sjávarútvegsgreinum, sem fram til þessa hafa í
raun notið stuðnings hins opinbera í formi mjög ódýrrar orku og
í raun frírrar auðlindar, auk niðurgreiðslna
láglauna í formi persónuafsláttar, en sem þær greinar myndu ekki
njóta á sama hátt
eftir skattabreytingaferlið, og nytu þó engu að síður mun lægri
launatengds kostnaðar, sem aðrar greinar. Með afnámi kvótakaupa
myndi sjávarútvegurinn
ekki síst spara sér háar vaxtagreiðslur og afskriftir (sem í
raun jafngilt hafa mjög hárri kvótaleigu) – greiðslur sem mörg
undanfarin árin hafa fyrst og fremst hlaðið undir banka- og
verðbréfaviðskipti og ekki síst myndað stofn fjárfestinga
erlendis, sem margar hverjar hafa glatast en aðrar skilað litlum
arði í þjóðarbúið. Það
fé myndi á hinn bóginn renna til hins opinbera eftir
niðurfærslurnar og um leið vega á móti verulega minnkandi tekjum
þess af beinum launa- og neyslusköttum.
Það lægi í
hlutarins eðli að auðlindagjald af sjávarútvegsgreinum sem öðrum
greinum væri aldrei hærra en svo að útflutningstekjur stæðu
fyllilega undir gjaldtöku með tilliti til innlends kostnaðar –
myndi gjaldið þannig í raun markast af lögmáli framboðs og
eftirspurnar, líkt og orkugjöld af stóriðju tækju mið af
heimsmarkaðsverði á útflutningsvörum stóriðjunnar og af almennum
kjörum hérlendis.
Sé bein og
óbein hlutdeild gjaldeyriskaupa í opinberum umsvifum og í allri
afleiddri þjónustu gróft á giskað um sjöundi hluti útgjalda
(sbr. verð/afskriftir t.d. tölvubúnaðar vegna skrifstofuhalds,
ferðakostnaðar erlendis, vinnuvéla verktaka vegna vegagerðar,
steypustyrktarjárns í opinberar byggingar, o.sv.frv. – án tolla, skatta og
innlendrar álagningar), og að sá hluti myndi haldast svipaður á
breytingarferlinu, og að annar eins hluti myndi lækka
tiltölulega lítið, t.d. almannatryggingar ýmsar og bætur sem
fela nú í sér lág launatengd gjöld, en önnur útgjöld væru beinn
og óbeinn launakostnaður er lækka myndi um þriðjung – þá má
gróft á litið reikna með að heildartekjur jafnt sem
heildarútgjöld hins opinbera gætu lækkað um allt að fjórðung –
úr um það bil 400 milljörðum í um 300 milljarða á um það bil
áratugar löngu breytingarskeiði. Tekjur og útgjöld ríkisins
myndu þannig lækka úr 290 milljörðum í um það bil 220 milljarða
en hjá sveitarfélögum úr um 110 milljörðum í 80 milljarða – að
óbreyttu raunvirði heildartekna jafnt sem útgjalda í heild,
m.ö.o. að óbreyttum umsvifum hins opinbera.
Almennar afleiðingar
niðurfærslu
Starfsmaður hjá hinu opinbera fær 5 milljónir í árslaun – þar af
fer nú hátt í helmingur úr einum vasa hins opinbera yfir í
annan. Eftir greiðslu í lífeyrissjóð, staðgreiðslu skatta og
greiðslu tryggingagjalda, auk greiðslu 14/24% virðisaukaskatta
af all flestum útgjöldum, nema ráðstöfunartekjur hans innan við
helmingi heildarlauna – um 2,3 milljónum króna – og færi þó enn
engu að síður um þriðjungur útgjalda hans í skatta og álögur þeirra
er hann skiptir við.

Eftir skattalækkanir og þriðjungs
niðurfærslu heildartekna myndu tekjurnar jafngilda um 3,3
milljónum króna í heild. Eftir greiðslu í lífeyrissjóð, 10%
staðgreiðslu skatta (án persónuafsláttar) og greiðslu
tryggingagjalda, auk 10% virðisaukaskatts af nær öllum
útgjöldum, næmu ráðstöfunartekjur hans svipaðri upphæð og áður –
um 2,3 milljónum króna – en af þeim
útgjöldum færi einungis lítið brot í skatta og álögur
þeirra er hann skiptir við.

Starfsmaður í fiskvinnslu er með um 2,5 milljónir í árslaun.
Eftir greiðslu í lífeyrissjóð, staðgreiðslu skatta og greiðslu
tryggingagjalda, auk greiðslu 14/24% virðisaukaskatta af all
flestum útgjöldum, nema ráðstöfunartekjur hans um 1,3 milljónum
króna – og færi þó enn engu að síður um þriðjungur útgjalda hans í skatta og álögur þeirra
er hann skiptir við.
Eftir
skattalækkanir og fjórðungs niðurfærslu heildarlauna myndu
tekjurnar jafngilda um 1,9 milljónum króna í heild. Eftir
greiðslu í lífeyrissjóð, 10% staðgreiðslu skatta (án
persónuafsláttar) og greiðslu tryggingagjalda, auk 10%
virðisaukaskatts af nær öllum útgjöldum, næmu ráðstöfunartekjur
hans svipaðri upphæð og áður – um 1,3 milljónum króna – en af
þeim útgjöldum færi einungis lítið brot í skatta og álögur
þeirra er hann skiptir við.
Ljóst má
vera af þessum tveimur dæmum að allur innlendur kostnaður myndi
dragast verulega saman og verðlag þar af leiðandi lækka
umtalsvert.
Tölugildi launanna gæti því lækkað enn meira en hér er
sýnt án þess að kaupmáttur skertist. Margvíslegur sparnaður af
völdum mun liðugra og ekki síst gagnsærra hagkerfis myndi á hinn
bóginn almennt stuðla að hækkun kaupmáttarins þrátt fyrir enn
meiri lækkun að tölugildi.
Vegna þess
hve laun vega þungt í álagningu verslunar og þjónustu myndi
álagning almennt lækka, og þá ekki einungis að tölugildi heldur
einnig hlutfallslega á sumum sviðum (sér í lagi af
innflutningi), og ekki síður myndi allur þjónustu- og
framleiðslukostnaður innanlands lækka, sérstaklega í
mannaflsfrekri starfsemi, auk sjálfkrafa lækkunar á flestum
sviðum af völdum lægri virðisaukaskatts. Öll vara og þjónusta
myndi því lækka talsvert í verði, og þá því fremur sem unnin
væri hér innanlands. Stóriðja og fiskvinnsla stæði í svipuðum
sporum og áður vegna álagningar orku- og auðlindagjalds, án þess
þó í raun að missa neinn spón úr aski sínum, vegna hinna miklu
útgjaldalækkana er kæmu á móti, en annar iðnaður, sem almennt
hefur átt erfitt uppdráttar, myndi eflast til muna, jafnt á
heimamarkaði sem á útflutningsmörkuðum, og slíkt hið sama öll
þjónusta, ekki síst margvísleg hátækni- og sérfræðiþjónusta sem
myndi bera mun lægri álögur eftir niðurfærslu.
Með
aukinni eftirspurn eftir vinnuafli myndi atvinnuleysi brátt
heyra sögunni til og margra milljarða króna útgjöld vegna
atvinnuleysisbóta og ýmissa samverkandi kostnaðarþátta hins
opinbera myndu sparast. Lækkun launaskatta og virðisaukaskatts
myndi jafnframt draga verulega úr allri svartri vinnu, sem fer
sívaxandi, og hinir lágu skattar skila sér mun betur en nú er
raunin, svo sem reynsla af skattalækkunum hefur sýnt.

Til
mótvægis lækkun framleiðslukostnaðar í landbúnaði og tengdum
greinum, vegna mun lægri skattlagningar, mætti draga verulega úr
niðurgreiðslum og í raun nánast fella þær niður þegar fram í
sækti. Verð á landbúnaðarkvóta myndi lækka til muna og verð á
jörðum einnig fara lækkandi þegar hvata niðurgreiðslanna nyti
ekki lengur við, en gróft á litið má ætla að stór hluti
niðugreiðslanna streymi nú út úr atvinnugreininni, annars vegar
vegna vaxta og afskrifta vegna kaupa eða leigu á landbúnaðarréttindum og hins vegar í formi skattgreiðslna á
ýmsum stigum framleiðslunnar, fyrir utan hve niðurgreiðslurnar
letja alla skapandi hugsun, þeirra er þiggja, til hagræðingar.
Um leið myndi landbúnaður laga sig að breyttum
framleiðsluskilyrðum og leggja áherslu á þær greinar sem
samkeppnisfærastar væru við innflutning, sem á hinn bóginn nyti
lítt lækkandi verðlags, enda stæði hreint innflutningsvirði
nánast í stað.
Öll mjög
vélræn framleiðsla og þjónusta, þá láglaunuð fjöldaframleiðsla
fyrst og fremst eða á hinn bóginn t.d. vegagerð, sem krefst
hlutfallslega lítils mannafla sem vægis af heildarafkomu og
rekstri, myndi standa í svipuðum sporum og áður hvað varðaði
erlend aðföng en vissulega standa því betur að vígi sem
launakostnaður, viðhaldsvinna og kaup á innlendum aðföngum vægi
þyngra.
Staða
mannaflsfrekra greina, og þá því fremur þeirra sem byggja á
mikilli sérhæfingu starfsfólks og þá almennt hærra launuðu,
myndi í flestu tilliti batna til muna. Mannaflsfrekar
þjónustugreinar eins og t.d. almenningssamgöngur og flutningar
eða veitingarekstur og ferðaþjónusta, myndu einnig styrkjast
verulega svo og margvísleg viðhaldsþjónusta. Skipasmíðar og
byggingariðnaður, jafnt nýsmíði sem viðhald, bílaviðgerðir og
marvísleg önnur tækni- og viðhaldsþjónusta, kvikmyndagerð,
leikhús, bóka- og blaðaútgáfa, hugbúnaðargerð, sérsmíði og
hönnun hátæknibúnaðar, sérfræði ýmis og ráðgjöf, svo sem
verkfræðiþjónusta og margvísleg hönnun, lögfræðiþjónusta og
viðskiptaráðgjöf – allar myndu þessar greinar standa betur að
vígi en áður, og þá ekki síður heilbrigðisþjónusta, rekstur
skóla og menntastofnana, störf að listum og íþróttamálum.
Almennt talað myndi öll dýr útseld vinna vega hlutfallslega
minna en nú, vegna mun minna vægis launatengdra gjalda og
virðisaukaskatts.
Staða hins opinbera í ljósi niðurfærslna
Þegar
útgjöld hins opinbera eru metin í ljósi tekjustofna, miðað við
föst, óbreytt umsvif, þá verða útgjöldin – og þar af leiðandi
tekjurnar – að vera því hærri sem tekjulindirnar eru í meira
mæli hluti af því sjálfu. Þetta á því fremur við sem umsvifin
mynda stærri hluta af hagkerfinu, líkt og hér á landi þar sem
þau eru gróft á litið um þriðjungur alls, en myndi litlu máli
skipta ef umsvifin væru einungis lítið brot.
Umsvif
hins opinbera ráðast mest af því hve stór hluti vinnuafls er í
beinni eða óbeinni þjónustu þess. Þá skiptir ekki höfuðmáli
hvort launþegar séu opinberir starfsmenn eða starfsmenn
sjálfstæðra verktaka í þjónustu hins opinbera eða starfsmenn
framleiðenda eða þjónustuaðila sem það skiptir við – í öllum
tilvikum er hið opinbera að greiða laun fyrir þjónustu sem um
leið myndar skattstofn fyrir það, jafnvel svo að allt að því
helmingur launa rennur beinustu
leið til baka í sömu fjárhirslur, úr einum vasanum í annan – beinlínis sem tekjuskattur og
óbeinlínis sem virðisaukaskattur af útgjöldum launþeganna.
Reyndar er
það svo að kaup hins opinbera á utanaðkomandi þjónustu fela oft
í sér enn meira sýndarfé en ella, þar sem virðisaukaskattur
leggst þá tíðum ofan á almenna launaskatta sem á hinn bóginn
flest innri þjónusta, sem unnin er beint af opinberum
starfsmönnum, er oftast undanþegin. Strangt til tekið skiptir
það ekki máli reikningslega séð, enda eru áhrifin jöfn bæði
tekju- og gjaldamegin, en tölugildi alls hækkar enn meira fyrir
bragðið, m.ö.o. vítahringur sýndarfjár í umferð eflist til muna.
Eina
leiðin til að rjúfa vítahringinn er að hið opinbera nýti sér þær
tekjulindir almenna hagkerfisins sem bein opinber umsvif snerta
hvað minnst – þó óbeint og engu að síður séu stjórnsýslan og hið
almenna hagkerfi tengd órjúfanlegum böndum, hvernig sem á er
litið. Arðsemi hins almenna hagkerfis byggir beinlínis á arðsemi
stjórkerfisins – á menntun sem það veitir, á
heilbrigðisþjónustu, á samgöngum, á utanríkisþjónustu, á lögum
og rétti, sem skapa ramma allra viðskipta, jafnt sem það byggir
á löggæslu hins opinbera. Þannig er hið almenna hagkerfi til
vegna þegnanna á sama hátt og hið opinbera er til vegna
margvíslegrar þjónustu sem það veitir, jafnt þegnunum sem
hagkerfinu til handa.

Mynd: Helgi Þorgils - blaðsíða úr bók Listasafns Íslands
- www.listasafn.is
Þegar upp
er staðið kemur því út á eitt þó launa- og neysluskattar séu
lækkaðir – og þar með álögur hins opinbera á sjálft sig – en
álögur auknar á frumframleiðslu til mótvægis. Kæmi út á eitt í
því tilliti að allir borguðu að lokum, svo samofið hagkerfið er
öllum launþegum, öllum neytendum, en myndi gjörbreyta öllum
bókhaldslegum skilningi á rekstri hins opinbera, svo að mun
ljósara væri í hvaða útgjöldum rekstur þess liggur – og slíkt
hið sama yrði allt bókhald einkarekstrar einfaldara og
gegnsærra.
Sé
þjóðfélagsbygging samofin úr þremur meginþáttum,
frumframleiðslu, almennri þjónustu og loks þjónustu hins
opinbera, þá eru bein tengsl frumþáttarins og opinbera þáttarins
tiltölulega lítil en tengsl almenna þjónustuþáttarins því meiri
á báða vegu. Tiltölulega há laun í almennri þjónustu,
sérstaklega sérfræðiþjónustu, og á hinn bóginn í opinberri
þjónustu, valda mjög háum sköttum á þessum tveimur sviðum, sem
eiga mikil viðskipti sín á milli, og orsaka háskattarnir þar af
leiðandi uppskrúfun alls verðlags opinberrar þjónustu sem hinnar
almennu. Frumframleiðslan geldur svo ekki síst fyrir
hásköttunina við kaup á almennri vöru og þjónustu – nema sæki
aðföngin á erlendan láglaunamarkað, sem sífellt færist í vöxt.
Lækkun
launatengdra gjalda – beinna og óbeinna skatta af launum – myndi
þannig lækka sýndarútgjöld opinberrar þjónustu jafnt sem
almennrar þjónustu en á móti myndi frumframleiðslan hafa þann
hag af, að hún greiddi mun minna fyrir almenna þjónustu, viðhald
jafnt sem alls kyns innlend kaup á vöru og þjónustu, og
jafnframt lægri gjöld af eigin starfsemi, auk þess
sem vaxtaútgjöld og afskriftir vegna kvótakaupa heyrðu sögunni
til. Þannig myndi frumframleiðslan rísa undir samsvarandi hærri
álögum, sem e.t.v. gætu numið um 15 af hundraði af tekjum hins
opinbera en önnur almennari framleiðsla undir 5 af hundraði.
Eftir sem áður hefði hið opinbera hefðbundnar tekjur af
eignarskatti og almennum vörugjöldum, vélum, bifreiðum,
eldsneyti og þungaskatti – og þá fremur í auknum mæli – auk
á hinn bóginn 5% tryggingargjalds af launum og 10%
virðisaukaskatts er legðist á nær öll innlend umsvif hins
almenna hagkerfis og 10% útsvars er legðist á allar tekjur manna,
hverju nafni sem þær nefnast – laun, hagnaður, arður eða
fjármagnstekjur.
Með því
vægi launaskatta myndi stórlega minnka og eins virðisaukaskattur
lækka til muna, þá myndu útgjöld hins opinbera skreppa verulega
saman og þá um leið tekjuþörfin, þrátt fyrir óbreytt umsvif og
óbreytta þjónustu. Vegna þess hve raungildi krónunnar myndi
hækka með samdrætti alls sýndarfjárins myndu tiltölulega lág
auðlinda-, orku- og framleiðslugjöld vega að mestu leyti á móti hlutfallslega
mikilli tekjurýrnun af völdum skattalækkana.
Einu
útgjöld hins opinbera sem myndu standa í stað eða lækka lítið
væru vegna hreins innflutnings erlendra aðfanga og kaupa á
þjónustu í erlendum gjaldeyri (svo sem að
ferðalögum erlendis meðtöldum og t.d.
kaupum á vinnuvélum verktaka á vegum hins opinbera), sem vega
tiltölulega lítið samanborið við erlend aðföng margra
einkafyrirtækja, sérstaklega
framleiðslufyrirtækja. Annar rekstrarkostnaður felur að
langmestu leyti í sér
launagreiðslur,
jafnt beinar greiðslur vegna opinberra starfsmanna sem óbeinar
vegna
margvíslegrar aðkeyptrar þjónustu, sem sagt að frátöldum hinum
erlenda aðfangahluta.
Gert er ráð fyrir að til mótvægis
lækkunum skatta myndu
framleiðslustyrkir minnka verulega en hrein fjármunamyndun hins
opinbera haldast hlutfallslega svipuð, m.ö.o. vera óbreytt að
raungildi en einungis lækka að tölugildi samsvarandi við
útgjöldin í heild.
Vegna þess hve tekju- og fjármagnstilfærslur
eru almennt lítt skattlagðar myndu þær yfirleitt lækka hlutfallslega minna en almennur launakostnaður – en hvort tveggja haldast
svipað að raungildi, einungis lækka að tölugildi.
Niðurfærsla fjárlaga á
einum áratug:
frá 2004 til 2014...
Birta:
í fullri mynd
|
Konungarnir frá Tarsis og eylöndunum
skulu koma með gjafir,
konungarnir frá Saba og Seba
skulu færa skatt
Sálmarnir, 72,10
|
Heimsþorpið
Fljótt á litið mætti ætla að lífskjör yrðu lakari á Vesturlöndum
þegar hráefni og orka, hvort sem væru innflutt eða heimanfengin, hækkuðu í verði og þá jafnframt
innflutningsvirði véla og neysluvarnings vegna hærra verðhlutfalls
orku og hráefna við framleiðsluna í þróunarlöndunum af völdum hærra
heimsmarkaðsverðs. Reynslan sýnir og sannar þó hið gagnstæða, að
hækkun leiðir nær undantekningarlaust af sér bætta nýtingu, og þá
því fremur sem verð er mjög lágt fyrir, og gerir þá nýtingin
yfirleitt gott betur að vega á móti kostnaðarhækkunum. Þá ber og að
hafa í huga og er grundvallaratriði, hve lækkun tekju- og
neysluskatta hefði jákvæð áhrif til mótvægis – hve allur
launakostnaður, öll útseld vinna og þjónusta, lækkaði að sama skapi.
Ein skýrustu dæmi um jákvæð áhrif hækkana á
Vesturlöndum eru annars vegar almennar launahækkanir lungann úr
allri síðustu öld og hins vegar olíuverðshækkanirnar á seinustu
áratugum aldarinnar. Lengi vel leiddu almennar hækkanir láglauna og
miðlungslauna til gríðarlegrar hagræðingar á flestum sviðum –
vélvæðingar sem var reyndar sumpart á kostnað hinna vanþróuðu landa,
sumpart ekki – og lengi vel nýttist ábatinn af aukinni framleiðni
til nýrrar fjárfestingar og hæfilegrar fjölgunar starfa. Á sama hátt
ýttu olíuverðshækkanir undir smíði á mun sparneytnari vélum og til
orkusparnaðar á flestum sviðum, með þeim afleiðingum m.a. að nú nýta
vélar orku almennt helmingi betur en fyrir aðeins þremur áratugum
síðan, samfara því að meiri áhersla er lögð á léttleika véla og
tækja og er nýting annarra hráefna þar af leiðandi talsvert betri
jafnframt.
En allar hækkanir eiga sér sínar takmarkanir,
sérstaklega ef þær eru mjög einhliða og í miklu ójafnvægi við aðra
tekjustofna eða útgjöld – og þá beinlínis í landfræðilegu tilliti.
Fyrir tíma olíuverðshækkana og þá jafnframt fyrir tíma
tölvutækninnar voru allir flutningar mun dýrari en nú og þá slíkt
hið sama öll samskipti, að ekki sé talað um heimsálfanna á milli,
slíkar eru hinar tæknilegu framfarir og þá hagræðingin sem af
hækkununum hefur leitt. Öll samskipti heimsálfa á milli eru því
orðin mun einfaldari en um leið er ójafnvægið milli launa og allrar
afkomu jarðarbúa ekki einungis orðið mun ljósara heldur er misvægið
farið að hafa mun sterkari áhrif á vogarskálar beggja vegna.
Hálaunasvæði skáka ekki lengur í skjóli landfræðilegra múra –
erfiðra samganga og erfiðra samskipta – líkt og fyrr á tíð heldur
eiga nú í beinni samkeppni dags daglega við láglaunasvæði þó víðs
fjarri séu.
Í sjálfu sér er þessi þróun ekki ný af nálinni. Öldum
saman hafa samgöngur batnað og samskipti einfaldast og þá því fleiri
landfræðilegir múrar fallið með þeim afleiðingum að einstakar
efnahagslegar heildir hafa farið sístækkandi. Þannig var Evrópa á
sínum tíma girt innbyrðis háum tolla- og samskiptamúrum allt niður í
smæstu fursta- og greifadæmi og munur á afkomu einstakra héraða
jafnt sem landa á milli mikill. Ísland var langt í frá í sömu sveit
sett sem Kaupmannahöfn, líkt og nánast er nú, hvað þá að bændur á
Jótlandi lifðu í sama heimi sem herrragarðseigandinn – og skipti þá
litlu máli þó hinir sömu væru allir þegnar sama kóngs, slík var
mismununin múranna á milli og bilið þó stutt á milli. En eftir
langvarandi misklíð og baráttu um brauðið má segja að Evrópa, í eina
tíð ein þéttbýlasta álfa jarðar, hafi leyst sín innri mál og smám
saman brotið niður sína innbyrðis múra með nýlendustefnunni, beint í
kjölfar landafundanna, sem gekk þó ekki þrautalaust og kostaði er
upp var staðið tvær heimsstyrjaldir og uppskiptingu allrar jarðar í
áhrifasvæði – svæði er fyrst og fremst voru undir hæli Vesturlanda
og áttu sinn stóra þátt í innbyrðis velferð og niðurbroti hinna
innri múra, m.ö.o. múrarnir voru færðir út og lágu nú fyrst og
fremst milli hins tæknilega þróaða heims og hinna vanþóaðri heima.

Á gullöld vestrænna velferðarsamfélaga, sem svo er nú
farið að kalla (nú sem ýmsar blikur eru á lofti), og fellur í
grófustu dráttum saman við kaldastríðsárin, svo kaldhæðnislega sem
það annars hljómar, þá stefndi í talsverðan jöfnuð tækifæranna
víðast hvar á Vesturlöndum, hvort sem væri á sviði menntamála,
heilbrigðismála eða atvinnumála, án þess að verulegs ójafnvægis
gætti í fjármálum hins opinbera eða í almennri atvinnuþátttöku. Að
því var hins vegar lítt hugað hverjar væru rætur velferðarinnar, með
hvaða hætti það gæti gerst að æ færri störfuðu að beinni
framleiðslu en því fleiri að margvíslegri þjónustu og sífellt
sérhæfðari – hverjar væru rætur ódýrrar orku, rætur ódýrra hráefna,
rætur afar ódýrs neysluvarnings sem streymt hefur inn á allan hinn
vestræna markað – en sem við erum nú farin að gera okkur ljóst að á
sér ekki einungis rætur í tækniframförum heldur ekki síður í afar
lágt verðlögðum og lítt sem ekkert skattlögðum afurðum hinna
vanþróaðri heima.
Olíufundirnir í Arabíu um miðbik aldar orkuðu fyrstu
áratugina á eftir eins og vítamínsprauta fyrir allt efnahagslíf
heims og þó vissulega fyrst og fremst á Vesturlöndum. Það var því
fyrst í stað áfall fyrir neysluríkin þegar samtök
olíuútflutningsríkja, sem langflest teljast með þróunarlöndunum,
knúðu fram olíuverðshækkanir á áttunda áratugnum, sem neysluríkjunum
þó lærðist að bregðast við með nýtni og hagræðingu jafnframt því þó
að hækkanirnar urðu þeim enn frekari hvatning til að beita vanþróuð
ríki viðskiptaþvingunum eða sundrandi hernaðarógn. Fáir
Vesturlandabúa áttuðu sig á því að þetta var einungis krókur á móti
bragði – að sjálfir höfum við einmitt lagt afar háa skatta á alla
framleiðslu og þjónustu hinum vanþróuðu til handa – reyndar ekki með
auðlindagjöldum líkt og olíuríkin heldur fyrst og fremst með hinum
háu tekju- og neyslusköttum vinnuafls – en á hinn bóginn krafist
lágrar verðlagningar og skattleysis af hálfu þróunarríkjanna í
samsvarandi skiptum á vöru og þjónustu.
Ef ekki hefði komið til samstaða á meðal
olíuútflutningsríkja, fyrst og fremst byggð á gömlum merg
menningarlegrar samheldni múslima, er ólíklegt að þeim hefði tekist
að knýja fram hækkanir á olíuverði á sínum tíma, í krafti yfirráða
sinna yfir um tveimur þriðju hlutum olíulinda heims, þar af flestra
hinna auðunnustu, og ráðandi hátt í helmingi heimsframleiðslunnar –
og þó í raun miklu meira með tilliti til þess hve olíulindir
vestrænna ríkja, ekki síst Bandaríkjanna, fara þverrandi. Auðlindir
heims eru annars flestar dreifðari um alla jörð og erfitt um vik
fyrir vanþróuð ríki, sem mörg hver eru trúarlega sem menningarlega
sundruð innbyrðis, á sinn hátt líkt og Evrópa var fyrrum, að knýja
fram hækkanir á samsvarandi máta og olíuríkin hafa gert. Og því
miður er hin menningarlega óeining þessara ríkja oftar en ekki af
völdum hinnar gömlu nýlendustefnu Evrópumanna sem gekk oftast út á
að brjóta niður samtakamátt og viðnámsþrek þeirra, jafnt innbyrðis
sem ríkjanna sín á milli – og sundruninni svo verið haldið við á
margvíslegan máta með auðmýkjandi skilyrðum af hálfu Vesturveldanna
í öllu viðskiptaferli, sem þau svo hnykkja á með hernaðarógn sé ekki
fallist á skilmála þeirra.
Á Vesturlöndum héldust tækniframfarir löngum í hendur
við framfarir í heilbrigðismálum en tækniframfarirnar fólu jafnframt
í sér velferðartryggingu er komið hefur í stað hinnar gömlu inngrónu
afkomutryggingar þegnanna, barneigna, með þeim afleiðingum að
verulega hefur dregið úr fólksfjölgun á meðal Vesturlandabúa. Þessu
er öfugt farið á meðal margra þróunarlanda sem hafa einungis notið
lágmarks heilbrigðisþjónustu, oft í formi þróunaraðstoðar
Vesturlanda, en þá oft einungis að því marki að dregið hefur úr
barnadauða án þess þó að nein almenn afkomutrygging í formi
tækniframfara og velferðar kæmi til jafnframt og leysti af hólmi
hvata alls fjöldans til að tryggja sig með barneignum. Löndin eru
því mörg hver föst í vítahring mjög örrar fólksfjölgunar án þess að
hafa tök á því að hamla gegn henni með almennri menntun og þar með
tækniframförum er leitt gæti af sér almenna velferð og þar með
afkomutryggingu er kæmi í stað hvatans til barneigna og þar með
offjölgunar.

Það hefur sýnt sig að þróunaraðstoð í formi lána og
styrkja til uppbyggingar atvinnuvega skilar sér oft illa í hinum
vanþróuðu löndum vegna þess hve allar menntastoðir jafnt sem
stjórnvaldshefðir eru feysknar. Lánsfé og styrkir renna því iðulega
í vanburða gæluverkefni stjórnvalda, og þá yfirleitt að langmestu
leyti sem greiðslur til sjálfra lán- og styrkveitendanna fyrir
aðföng í formi véla, tækja eða lyfja eða aðkeyptrar tækni- og
sérfræðiþjónustu
(þá hvort tveggja ávallt dýrtselt og háskattað af hálfu veitendanna), ef ekki rennur féið
beint og viðkomulaust í vasa stjórnarherranna, enda auðveldara um
vik að dylja slíkar peningaslóðir sem ekki eiga beinar rætur í
fjárlögum ríkjanna. Stuðningur á sviði heilbrigðismála skilar sér á
hinn bóginn heldur betur, einfaldlega vegna þess að stjórnvöld
veigra sér frekar við að bruðla með eða hafa á samviskunni undanskot
slíks fjár. Fólki fjölgar því hraðar en svo að atvinnuvegirnir hafa
möguleika á að byggja sig upp jafnharðan, hvað þá menntastofnanir,
sjálfur grundvöllur allrar nútíma atvinnusköpunar – og lýðræðis.
Það sem vanþróuð ríki skortir fyrst og fremst er
eigið fé – fé sem þau geti litið til sem heiðarlega fengins aflafjár
og lært að fara með sem sitt eigið. Vesturlönd verða jafnframt að
horfast í augu við hver er uppsprettan, gróðalindin, að baki
þróunaraðstoð þeirra og lánveitingum. Í raun eru þau að höndla með
annarra fé en ekki sitt eigið er þau taka gróða sinn úr einum vasa
vanþróuðu ríkjanna og setja svo í hinn í formi styrkja og lána, sem
fyrst og fremst er veitt með þeirra eigin framlagi háskattaðrar
tækni og sérfræðivinnu. Hringrásin er í reynd knúin áfram af
tilfærslum þar sem raunverulegt eigið aflafé hinna vanþróuðu er fært
sem eign í bækur neysluríkjanna en síðan bakfært sem skuldir hinna
vanþróuðu, og oftar en ekki til greiðslu á eldri og sívaxandi
gjaldföllnum lánum, með þeim afleiðingum að greiðendunum fallast
hendur.
Handan framboðs og eftirspurnar
Þegar farið var að leggja grunn að almennri menntun og
heilbrigðisþjónustu ásamt uppbyggingu samgangna og fjarskipta á
Vesturlöndum, gróft á litið fyrir um öld síðan, var fjár aflað til
að byrja með nær alfarið með tollum, útflutningsgjöldum,
aðstöðugjöldum og eignarsköttum – og jafnvel með hinum gömlu
afurðasköttum, því sem enn eftir leyfði af hinni gömlu "tíund".
Þannig var fjár, fyrst framan af, aðeins í mjög
litlum mæli aflað með almennum tekjuskatti og enn síður með söluskatti,
hvað þá með virðisaukaskatti, öfugt við það sem síðar átti eftir að verða. Á þeim tíma hefði enda
verið nær ógjörningur að halda utan um innheimtu almenns
tekjuskatts, hvað þá sölu- eða virðisaukaskatts, svo frumstæð sem
almenn launa-, sölu- og uppgjörskerfi voru, enda þá enn alvanalegt
að laun væru að verulegu leyti goldin í alls kyns hlunnindum eða
fríðindum eða þá vöru- og vinnuskiptum, fyrir utan það að laun alls
þorra fólks voru það lág að hefðu sjaldnast staðið undir slíkum
skattgreiðslum.
Mörg vanþróuð samfélög standa í svipuðum sporum og
Vesturlönd voru á þessari tíð, án þess þó að njóta ódýrra aðfanga
líkt og við nutum og njótum enn í formi marvíslegs nýlenduvarnings,
á sama tíma og þeim er settur stóllinn fyrir dyrnar af ströngum
markaðslögmálum framboðs og eftirspurnar, eigandi þess lítinn sem
engan kost að keppa í hæfni og verkþekkingu, hvað þá að þau búi að
almennri stjórnsýsluhefð til að treysta tök sín á viðskiptunum. Þó
öðlast hafi sjálfstæði að nafninu til standa þau enn mörg hver í
svipuðum sporum og á nýlendutímanum – breytingin er fyrst og fremst
formlegs eðlis, að í stað þess að þau lúti beint erlendu
stjórnsýsluvaldi er þeim nú gert af alþjóðabönkum og
alþjóðastofnunum að fylgja flóknum markaðsreglum, leikreglum
einhliða settum af Vesturlöndum.
Forskotið sem Vesturlönd fengu á nýlendutímanum var
slíkt að kalla má að þau hafi haft ráð flestra gömlu nýlendanna í
hendi sér allar götur síðan. Lögmál framboðs og eftirspurnar réði
frá upphafi aðeins í orði kveðnu en á borði hafa viðskipti milli
þessara tveggja heima ráðist af hernaðarlögmálum fyrst og fremst.
Ógnin var frá upphafi til staðar og gilti einu hvort lönd kölluðust
nýlendur eða voru leppríki, hvort hétu Indland eða Kína, hvort í
hlut ættu lendur Afríku, Asíu, Ameríku, eða Ástralíu. Eina nýlendan
sem náði að brjótast undan yfirráðum Evrópumanna og jafnframt að
standa þeim jafnfætis var Norður-Ameríka, enda sú álfa fyrst og
fremst byggð Evrópumönnum og afkomendum þeirra, fólki sem þekkti
jafn vel til hernaðartækninnar og alls hugarfarsins sem að baki
ógninni bjó og drottnararnir sjálfir. Afkomendur Evrópumanna í
Suður-Ameríku léku svipaðan leik en vegna þess hve fámennir þeir
voru samanborið við innfædda og afkomendur aðfluttra Afríkumanna
tóku þeir sér sömu valdastöðu gagnvart öðrum landsmönnum og
Evrópuríki höfðu haft fyrrum og þó í skjóli náfrænda sinna,
Norður-Ameríkumanna. Niðurstaðan var sú að nánast um alla jörð höfðu
Evrópumenn eða afkomendur þeirra flest ráð í hendi sér við upphaf
síðustu aldar – jarðargróðinn var þeirra.
Að hernaðarógninni slepptri hefur forskot Vesturlanda
annars mótast af tækni iðnbyltingarinnar og innflutningi ódýrs nýlenduvarnings,
svo og af hagnýtingu ágóðans til enn frekari uppbyggingar menntunar
og almennrar velferðar heimafyrir, sem hefur verið
grundvallarforsenda þess að byggja mætti upp virkt lýðræði –
heimafyrir.
Andstæðurnar gömlu og lífseigu, fátækt og ríkidæmi,
skerpast engu að síður út um alla jörð, hvað sem líður hornsteinum
lýðræðisins – upplýsingu og jafnræði allra manna til tækifæra.
Vesturlandabúar hafa lokað augum fyrir því að velferð þeirra er alls
ekki sjálfbær heldur þrífst á stöðugu innstreymi að utan inn í
margslungin kerfin. Þannig á velferð okkar beinlínis rætur að rekja
til fáfræði og gríðarlegs stéttarmunar í þróunarlöndunum. Kröftum
stórs hluta jarðarbúa er eytt í framleiðslu afurða, hluta og véla
okkur til handa, sem við svo hendum á haugana lítt notuðum vegna
þess hve ímyndafræðin hefur náð tökum á okkur – í skjóli þess þess
hve hátt skattlögð öll viðhaldsþjónusta í velferðarríkjunum er
orðin, þveröfugt við hræódýra frumvinnslu og færibandavinnu hinna
lágþróuðu skattlenda okkar, slík er skattheimtan okkur til handa,
brauðstrit ánauðugra goldið með gnægð afurða okkur til handa.

Mynd: Gunnar Salvarsson / Fréttabréf Þróunarsamvinnustofnunar 2004
Að heimsviðskipti ráðist fyrst og fremst af framboði
og eftirspurn fjármagns – hráefna, úrvinnslu, mannafls – er því
beinlínis rangt, enda veigamesti þátturinn, framboð og eftirspurn
atkvæða í lýðræðisríkjunum, iðnríkjunum, hunsaður, og þá að
sjálfsögðu hernaðarógnin hunsuð jafnframt með lítt ígrundaðri
kenningunni. Og á meðan velferðaratkvæðin falla öll á nær sömu lund
– að skattpína skuli hina tæknilega
vanþróuðu heima og kúga með hernaðarógn til hlýðni (hvort sem
kjósendur annars kalla sig til hægri eða vinstri, trúaða eða vantrúaða
lýðræðis þegna), þá mun misréttið
halda áfram að aukast í heiminum.
______________________________ í nóvember 2004
Stuðst er m.a. við fjárlög og áætlanir fyrir árið 2004 á
vef Fjármálaráðuneytisins
Sjá einnig vef
Þróunarsamvinnustofnunar Íslands, m.a. fréttabréf 2004
|