|
Árni B. Helgason
Jeppi barón og hirðin hans
"Átökin eru milli tveggja grundvallaratriða, vígvöllurinn liggur eftir öllum löndum, öllum sjó, öllu lofti; en einkum þó gegnum miðja vitund okkar sjálfra. Heimurinn er ein atómstöð." Atómstöðin, 1948
Í árdaga atómaldar Laxness voru vígvellirnir margir og dreifðir um alla jörð og atómið enn aðeins hugtak í vitundarlífi fáeinna. Vitund eins á einum vellinum, í einu landinu, í einni álfunni, var öll önnur en vitund annars á enn öðrum velli, og enn vissu fáir neitt hver af öðrum. Vitnaðist þó sífellt meira og meira um atómið er á öldina leið, hvernig skekið gæti löndin, sjóinn og loftið – jafnvel alla alheimsvitundina. Á tíð Jeppa á Fjalli (Jeppe paa Bierget) í leikriti Holbergs enn öldunum fyrr, voru hagsmunaárekstrar fjarlægra heima hverfandi í vitund flestra – samanborið við ginnungagapið hagsmunanna á milli sem er nú því stærra sem hnattstaðan – og samviska okkar – er meira á hverfanda hveli.
Átökin eru milli tveggja grundvallaratriða... Vígvöllur Jeppa var akurinn herra hans, vitund hans stritið, eina hugsjón hans brennvínið, eina hugsjón alþýðumannsins á þeirri tíð. Hann var vesæll bóndadurgur, í rauninni þræll þó heita ætti leiguliði barónsins, herragarðseigandans, drottnara síns. Bilið á milli þeirra var stutt, að þeirrar tíðar hætti, vígvöllurinn einungis ein lítil skák í einu litlu léni í Danmörku. Einn sólarhring ævi sinnar naut Jeppi þeirrar náðar að frelsast úr viðjum og komast nær því að upplifa paradís en orð fá lýst – svo sem leikritið þó lýsir. Sér og sínum til skemmtunar hirðir baróninn hann upp af götu sinni dauðan úr drykkju og felur þjónum sínum að hátta hann í sitt eigið rúm í sínum eigin hátignarlegu náttklæðum. Þegar Jeppi vaknar að morgni heldur hann sig vera að dreyma. Eða er hann virkilega í paradís? Eða er hann keisarinn í Kína? Varla þó baróninn sjálfur! Og reynir þó þjónninn allt hvað hann getur að telja honum trú um það og má að lokum kalla á lækna barónsins sem koma honum í skilning um að hann sé haldinn slæmri ímyndaveiki, að hvorki sé hann nú í paradís hvað þá heldur sé hann neinn keisari, heldur sé hann einfaldlega baróninn sjálfur og enginn annar... Tekur Jeppi þá gleði sína og aldeilis gerist húsbóndi á sínu heimili, skipandi þjónum sínum fyrir um mat og drykk, úðandi í sig með guðsgöflunum einum, svolgrandi í sig vínin. Hikar Jeppi ekki við að svipta þjónana launum og hóta þeim hengingu þegar þeir hafa ekki undan að bera í hann bjargirnar, en barónshirðin veltist um af hlátri. Að lokum lognast Jeppi út af sínum drykkjudauða og baróninn lætur bera hann út á þann sama stað þar sem hann hafði hirt hann upp af götu sinni, þar sem ekkert mun bíða hans nema kerla hans, hún Nilla hans, og má þá eigi sköpum renna, nema bíði hans gapastokkurinn, nema hvorttveggja væri og hann sjálfur, augliti til auglitis. Slík var hrakspá Holbergs að ræst gætu lýðveldisdraumar, er nokkuð var tekið að örla á í hans tíð í árdaga upplýsingarinnar. Lýðveldi – lýðfrelsi – lýðræði – hvort ekki heldur hefur þó ræst, allt að einu! Eða hvað ... hefur Holberg reynst sannspár ... þegar allt kemur til alls?
Vígvöllurinn liggur eftir öllum löndum, öllum sjó, öllu lofti... Látum svo vera – að hvorki hafi verið draumur, hvað þá heldur að tjaldað hefði verið til einnar nætur, en Jeppar allir og Nillur, barónar og barónessur ... að öll hefðum við nú tekið höndum saman um að láta drauminn um paradís rætast, drauminn um lýðfrelsi og drauminn um jöfnuð tækifæranna. Og lítum yfir sviðið. Herragarðurinn er vissulega okkar, ekki satt, á góðri leið með að verða fyrirmyndarríki þar sem jöfnuður og almenn velferð blómgast í skjóli heilbrigðrar samkeppni... Eða fá ekki allir sömu tækifæri til að sýna hvað í þeim býr og útrás fyrir mannkærleikann? Varla neitt rotið lengur í Danaveldi, hvað þá í veldi Íslendinga fremur en í öðrum velferðarríkjum jarðar, og blómgast ekki samviskan í skjóli mannkærleikans? Holberg gæti þannig átt sínar hrakspár út af fyrir sig, eða hvað – eða greiðum við einhverjum Guði lengur það sem Guðs er eða keisara það sem keisarans er? Ráðum við ekki yfir veröld allri og látum skenkja okkur það sem okkar er og veitum ölmusu þeim sem ölmusu ber, að friða megum samviskuna? Hafa ekki jafnaðarforingjar tekið höndum saman við baróna og barónessur breitt út faðminn mót Jeppa, blómanum í fjöreggi lýðfrelsins... Í tíð gamla Jeppa voru einungis afurðirnar skattlagðar og þá áður en til útdeilingar afurðanna kom á meðal almúgans. Þannig hlaut baróninn sitt og kóngurinn sitt og kirkjan sitt og á sinn hátt hlaut keisarinn í Kína sitt. Jeppi greiddi skattinn sinn með vinnu á ökrum barónsins og fékk að launum sína litlu hlutdeild í afurðunum, eðlilega að skerfi höfðingjanna fyrst frádregnum, nema væri svo heppinn að fá smá skika ræktarlands út af fyrir sig, fyrir sig og hana Nillu sína, og voru það þá máski öll launin, en vinnan á ökrum barónsins þá einfaldlega landskuld og leiga. Í sama stað kom niður, Jeppi og Nilla töldust ekki til skattborgara. Nú sem vígvöllurinn liggur eftir öllum löndum, öllum sjó, öllu lofti, ber nýrra við. Eða leikur ekki flestum hugtakið skattur svo dæmalaust létt á tungu, þó vissulega þyngri kunni að vera skattbyrðarnar hjá Jeppa barón en bara Jeppa. Í sama stað kemur niður, öll njótum við menntunar, heilbrigðisþjónustu og öflugra samgangna, allrar velferðarinnar, sama hvað köllumst við – Jeppi jafnaðarforingi eða Nilla ráðherra eða Jeppi barón eða barónessa Nilla, herra og frú hæstvirtir kjósendur Jeppi og Nilla, eða bara Jeppi og Nilla heimsborgarar í Lúx eða á Bahamas... En undir allri velferðinni, langt, langt úti í heimi, strita Jeppi gamli og Nilla á vígvelli okkar víðfeðma og teljast vissulega ekki til skattborgara fremur en fyrri daginn. Einungis stritið kemur í þeirra hlut, en ráðsmanna okkar heims um ból er skattheimtan, lífsbjörgin okkar, sem þeir skattheimtumenn færa okkur yfir hafið og heim, heim á herragarðinn okkar.
Einkum þó gegnum miðja vitund okkar sjálfra...
Vi derfor Øvrighed fra Ploven meer ej tage Giør Bonde til Regent, som udi fordum Dage, Thi gamle Griller hvis mand fuldte derudi Hvert Herredom maa skee faldt hen til Tyranni.
Hrakspá ... ekki hrakspá? Herradómur harðstjóra drottnandi yfir jörð, som udi fordum Dage ... eða herradómur aðals og heimsborgara, líkt og hertoganna, barónanna, greifanna, i de gamle, gode Dage? Bljúg hirðin sjálft velferðarríkið sem nærist á skattheimtu ráðsmanna vorra, viðskiptajöfranna, sem búið hafa um sig sér til hægðarauka í borgríkjum er hafin eru yfir öll lönd, allan sjó, allt loft, þvert á öll gamaldags landamæri, því að þegar allt kemur til alls er vígvöllurinn nú aðeins einn, og átökin, eins og ævinlega, milli tveggja grundvallaratriða – milli vígvallarins og vitundar okkar, milli aðals og undirsáta. Kemur ekki spáin í sama stað niður? Lénsskipan hin nýja som i de gamle Dage – aðall Jeppa og öll vor skattborgaralega hirð, en á hinn bóginn framleiðendur annars og þriðja heimsins sem greiða skattinn sinn með stritinu einu, búandi okkur höfðingjunum í haginn með hráefnavinnslu og fjöldaframleiðslu hræódýrs neysluvarnings, alls þess er myndar rætur velferðar okkar, rætur sem teygja orðið sogæðar sínar og klær út um alla jörð. Viðskiptajöfnuðurinn er einfaldur, líkt og í þá gömlu góðu daga þegar Jeppi stýrði plóg, nær einhliða streymi afurða í forðageymslur herragarðsins, í sama gamla bítibúrið sem aðallinn nærðist á, sem gaf aðlinum afl og mátt til mennta sig (og meðal annars skrifa leikrit, líkt og Holberg) og veitti aðlinum heilbrigði og langlífi (líkt og Holberg) og möguleika á að fara ferða sinna að vild (líkt og Holberg) – en á móti kemur, til alls jöfnuðar viðskiptanna, strit hinna vanþróuðu og hungurlúsin, skattlaus reyndar, að okkar skilningi, að okkar reikningskúnstar reglum, vissulega, enda sjaldnast af miklu að taka í kvadratrótina. Þannig er hnattstaðan og samviska okkar öll á hverfanda hveli, enda veldisvaxandi tekju- og neysluskattar ein styrkasta stoð skattvitundar okkar og allrar velferðarinnar. Í öllum viðskiptum í velferðarríkjunum magnast tekjuskattar stig af stigi fyrir hvert þrep viðskiptanna – öfugt við frumskattheimtu, sem var meginregla fyrr á tíð, að skatturinn var tekinn í eitt skipti fyrir öll á frumvinnslustigi og hafði lítil áhrif eftir það á viðskipti. Tvísköttunin, sem launaskattar á hinn bóginn fela í sér, og krafan um að útborguð laun nægi jafnt til kaupa á skattlagðri þjónustu annarra sem greiðslu virðisaukaskatts af vöru og þjónustu, veldur síðan því meiri hækkun vöruverðs og vinnulauna sem afurðin eða þjónustan er í hærra úrvinnsluþrepi – sem hún er hátæknivæddari, á æðra sérfræðistigi. Því er það að hinum tæknilega vanþróuðu ríkjum er nánast um megn að hafa annan hag en brauðstrit af viðskiptum við okkur. Skattstofnar þeirra eru sáralitlir enda halda velferðarríkin heimsmarkaðsverði á hráefnum í skefjum, annars vegar með skattleysi þeirra heimafyrir og hins vegar með sundrandi ógn hervalds og dýrt seldri, afar hátt skattlagðri sérfræðiþjónustu um allan heim. Skattfé til lágmarksmenntunar er því vart til að dreifa á meðal hinna vanþróuðu, hvað þá til heilbrigðisþjónustu eða til almennra samgangna. Þvert á móti hagnýtum við okkur fátækt þeirra og fáfræði, neyðum þá til að skaffa okkur því sem næst ókeypis hráefni og úrvinnsluvarning í skiptum fyrir smáskammtalækningar í formi hátæknivarnings og hátækniþjónustu – einmitt það sem við skattleggjum hvað grimmast – hátækni, sem á hinn bóginn er forsenda alls vítahringsins, frumvinnslunnar og allrar færibandavinnunar okkur til handa, alls brauðstritsins undirsáta okkar; þannig er viðskiptajöfnuði öfugsnúinnar velferðarhyggju og vanþróunar komið á okkar dögum.
Heimspólitíkin ein atómstöð... Að heimsviðskipti ráðist fyrst og fremst af framboði og eftirspurn fjármagns – hráefna, úrvinnslu, mannafls – er í hæsta máta frumstæð kenning, enda veigamesti þátturinn, framboð og eftirspurn atkvæða í lýðræðisríkjunum, iðnríkjunum, hunsaður – eða hvað við viljum kalla þennan mikla herradóm okkar og jarðar allrar, velferðarríkin. Og á meðan velferðaratkvæðin falla öll á nær sömu lund, að skattpína skuli hina tæknilega vanþróuðu heima, mun misréttið halda áfram að aukast í heiminum. Nú þegar er stærsta ríki heims, Kína, á leið út á sömu refilstigu og vanþróað lýðræði okkar er komið, óðum tekjuskattsvæðandi velferðarskika sína, búandi til hagvaxtarspútnik úr þumalskrúfu hinnar sömu, öfugsnúnu velferðarhyggju og okkar. Vígvöllur Jeppa gamla keisarans er vissulega ekki lengur bara akurinn herra hans eða vitund hans einbert stritið, hvað þá hans eina hugsjón ópíum, dópið okkar þeim til handa – um skeið nær eina hugsjón kínversks aðals jafnt sem alþýðu í tíð nýlenduvelda okkar fordum Dage – heldur hillir nú undir að Jeppi sá taki mjög heimspólitíska afstöðu. Jeppi þessi var vesæll bóndadurgur, í rauninni þræll forðum daga þó heita ætti leiguliði drottnara síns, herragarðseigandans, er um hríð mátti þó heita undir hæli okkar, en tók svo á sig rögg og reyndar mynd ríkisvalds er kenndi honum þó að lesa og eflt hefur þrótt hans til hugar og handa á ýmsa lund, en stendur nú með annan fótinn í hinum gamla heimi en hinn í heimi okkar, og þó báða, eins og við öll, á einum og sama risastóra vígvellinum þar sem baráttan snýst um velferðaratkvæðin – ella brauðstritið eitt, jafnvel hungur. Hvorum megin hryggjar Jeppi þessi eða Jeppi hinn lendir: í hálaunuðu tekjuskattsumhverfi velferðaraðalsins – eða í þrautpíndum láglaunaheimi vanþróunar, frumvinnslu og færibandaframleiðslu aðli vorum til handa, getur oltið á ýmsu. Andstæðurnar gömlu og lífseigu, fátækt og ríkidæmi, skerpast í sífellu út um alla jörð, jafnt í ríkjum Vesturlanda sem í Kína, sem á vígvellinum öllum í heild. Þannig lokar velferðaraðallinn í sífellu augum fyrir orsökum hinnar gríðarlegu sóunar orku og hráefna og alls bruðlsins með afurðirnar, hvað þá að velti vöngum yfir hinni miklu sóun alls vinnuafls af sömu sökum, og því vart að undra þó aðall þessi botni lítt í því hví svo margir sitji jafnframt hjá með hendur í skauti – að minnsta kosti í skattalegum skilningi. Kröftum stórs hluta jarðarbúa er eytt í framleiðslu afurða, hluta og véla, sem við svo hendum á haugana lítt notuðum vegna þess hve hátt skattlögð öll viðhaldsþjónusta í velferðarríkjunum er orðin – þveröfugt við hræódýra frumvinnslu og færibandavinnu hinna lágþróuðu skattlenda okkar, slík er skattheimtan okkur til handa, brauðstrit ánauðugra goldið með gnægð afurða okkur til handa. Við á hinn bóginn vaggandi af velferð og sjálfumgleði, uppfull af nýjungagirni, föst í þumalskrúfum ímyndafræðinga okkar, nákvæmlega eins og aðallinn fordum Dage...
Jeppa heimspólitík lætur ekki að sér hæða, ekki fremur en i de gamle, gode Dage – eða hvað? Eða öll kjarneðlisfræðin vígvallarins og vitundar okkar... Öll gervivísindin stjórnmálafræða og markaðsfræða, félagsfræða og hátimbraðra guðfræða okkar, öll hin mikla hagfræði siðfræði okkar – lætur hún að sér hæða, þó reist sé á sandi, frekar en heimspekin öll?
______________________________ í ágúst 2004
Leikritið: Jeppe paa Bierget (Ludvig Holberg, 1684-1754)
|
