< Bognar línur

rétt eða rangsælis...

 

mona-lisaCost

Ærgildi
Scarcity

Kirkjuþing

Ásetningur
Virtuous circle

Förgunarbætur

Aflamarksígildi
Path Dependence

Verðskerðingargjald

Vetrarfóðraðar kindur

Comparative Advantage
Production Possibility Frontier

Discounting of Investment Returns
Virtuous Circles in Economic Growth Opportunity Cost

Influence of money on interest
Principle of Microeconomics

Medium of Real Exchange

Sóknarstýring fiskveiða
Equimarginal Principle

Sauðfjárgreiðslumark

Real Fish Stereotype
Marginal Analysis

Game Equilibria

Aflamarkskvóti

Verðlagsnefnd

Fiscal Policy

Sóknarbönd

Aðilaskipti

Skilaverð
Oligopoly
Revenue

Búmark

Lögbýli

Kúgildi

Ærgildi
Benefits
Elasticity

Aflamark

Kvótaþing
Permanence

Búskaparlok

Óveiddur afli

Aflamarksþrot

Fóðraðir fiskar

Ásetningskrafa

Lambsígildi fjár

Marginal Marine

Framsalsheimild

Principle of Lamb

Birgðastaða kjöts

Beingreiðslumark

Verðjöfnunargjald

Real Fish Exchange
Cobweb Adjustment

Innlausn þorskígildis

Tólf mánaða sölutímabil

Verðlagsstofa skiptaverðs

Dichotomy The Entry Principle

Tólf mánaða framleiðslutímabil
Value Added and Double Counting
Marginal Efficiency of Investment
Real Values and Index Numbers

Framleiðsluráð landbúnaðarins
Competition vs. Monopoly

Skýr og lifandi markmið
Real Money Balances

Diminishing Returns

Greiðslumarksskrá

Fiduciary Principle

Verðmiðlunargjald

Sóknardaganýting
Surprise Principle

Returns to Scale
Monetary Policy

Úflutningskvöð

Krókaaflamark

Kvótaþingfesti

Sóknarheimild

Úflutningsþörf

Return of Bull

Heimaslátrun

Kúgildisígildi

Game of Fish

Greiðslumark

Innleggsdagur

Fiskígildi lambs

Þorskígildiskvóti

Fimmmannanefnd

Forðagæsluskýrsla
Coordination Failure

Aflahlutdeildarfærsla
Measurement Principles

Línuívilnun utan aflamarks

Árangursstjórnunarsamningur
Income-consumption relationship

Framkvæmdanefnd búvörusamninga
Externality Principle Market Equilibrium

Hámarksafrakstur ábyrgrar nýtingar auðlinda
Measurement of Inequality Policy ineffectiveness
Income-Expenditure Equilibrium Rational Expectations

 

 

 

We Can Do It! - Rosie the RiveterHugmyndin að sóknarstýringu fiskveiða er svo rökræn að undarlegt má heita að ekki sé beitt víðar í stjórnsýslu, ekki bara hér eða í Færeyjum heldur út um allan heim. Sé formúlunni beitt á aksturs-stýringu leigubíla og hópferðabíla virðist hún ganga mæta vel upp. Þessi drög miðast aðallega við höfuðborgarsvæðið og grennd:

 

Bílaflotanum fyrst skipt upp í ákveðna flokka: Innanbæjarbíla (4ra farþega), millibæjabíla (5-9 farþega) og hópferðabíla (10 farþega og upp úr). Þessum flokkum síðan aftur skipt niður í stærðarflokka mælt í nettóþyngd og vélastærð. Hver stærðarflokkur af þessum þremur bílaflokkum fær síðan ákveðinn fjölda akstursdaga. Þeim skipt jafnt á milli allra bíla í hverjum flokki. Fjöldi bíla í hverjum flokki takmarkaður með ákveðnum fjölda stöðvarleyfa.

 

Skipting fjölda akstursdaga myndi vera ákveðin út frá akstursdagbókum á árabilinu 2001-2003. Reyna svo að leggja mat á hve stórum hluta af hverjum farþegamarkhópi hefði að meðaltali verið ekið af hverjum bíl í ákveðnum flokki. Einnig skoða gögn sem sýna hvernig heildarakstur í hverri markhópstegund hefur dreifst á hina ýmsu bílaflokka. Nota svo allt til að ákveða hve marga akstursdaga hver bílaflokkur skyldi fá. Til viðbótar myndum við skipta lögsögu höfuðborgarsvæðis og grenndar í innra (Rvk, Kóp, Hafnarfj... etc) og ytra akstursdaga-svæði (Akranes, Hveragerði, Keflavík... etc.). Einn akstursdagur veitir þá rétt til að stunda akstur í einn sólarhring á innra akstursdaga-svæði. Hverjum akstursdegi á innra svæði mætti skipta fyrir þrjá akstursdaga á ytra svæði.

 

Margar aðrar svæðaskiptingar mætti taka upp. Millibæjarbílum yfir 2ja tonna stærð aðeins leyfður akstur til Keflavíkur (sem sagt bara hópferðabílar upp á Skaga, til Hverag... etc.). Innan Stór-Reykjavíkur svæðis gætu einungis innanbæjarbílar ekið og millibæjabílar að 7 farþ. stærð. Hópferðabílar fengju aðeins að taka farþega að 12 mílna mörkum mælt frá Kringlu. Eina undantekningin væri að 14 hópferðabílar (að 8 tonnum með vélar undir 350 hestöflum) fengju að vera fyrir innan 12 mílna mörkin í fjóra mánuði á ári (Sight-Seeing). Fyrir utan 12 mílna mörkin væri stórum svæðum lokað fyrir millibæjarbílum, annað hvort allt árið eða stóran hluta ársins. Helstu akstursleiðum Strætó innan lögsögunnar lokað öllum leigubílum utan háannatíma. Akstur með þorskhausa væri bannaður nema innan gömlu 3ja mílna lögsögunnar mælt frá gömlu hafnarvoginni við Ægisgötu (Tomma-borgurum nýju) og þá einungis með herta hausa. Allur akstur með gellur bannaður nema úti á Granda, frá Ellingsen út í Örfirisey. Stjórnvöld gætu og lokað svæðum tímabundið vegna strætisvagna og einkabílaumferðar á 17. júní og menningarnótt líkt og gert er á flugdeginum í Kulusuk. Hraðlestir yrðu ekki leyfðar í lögsögu hópferðabíla og yrðu að treysta á Síberíuleið Blöndals eða jarðgöng til Akureyrar.

 

En sem sagt bara drög. Fjölmargt fleira kemur í hugann - úthlutun verslunarhúsnæðis, úthlutun leiguíbúða í félagslega, ábúð ríkisjarða, afnot bekkja á Hlemmi, skólasóknarstýring, sóknarstýring vöruflutninga ... svo og auðvitað kvótinn í heild sinni, þó nú væri!

 

 

 

Þó nú væri að ýmsir hafi ekki látið blindast af sólinni og einblínt á hinar jákvæðu hliðar sóknardagaúthlutunar Færeyinga, á sinn hátt líkt og lénshollir hér á landi hafa einblínt á jákvæða þætti 1984-kerfisins - sem byggist á aflamarksúthlutun að langmestu leyti. Þó svo nú væri að skömmtunarkerfi fælu ekki í sér einhverja jákvæða eiginleika!

Sóknardagakerfið hvetur ekki til brottkasts en stuðlar að afar lélegri nýtingu framleiðslutækjanna - bátanna, skipanna, fiskverkunarhúsana - og því fremur sem úthlutaðir sóknardagar eru færri á ári, allt niður í 20 daga á ári líkt og var og hét í hinni litlu sóknardagadeild íslenska kerfisins. Þessu er þveröfugt farið með aflamarkskerfið - það hefur hvatt stórlega til brottkasts smáfisks og víðtækrar slátrunar á bestu mjólkurkúnum - enda er aflamarki eingöngu úthlutað eftir óveiddu magni í sjó en ekki eftir verðmætasamsetningu landaðs afla - á hinn bóginn nýtir aflamarkskerfið vel framleiðslutækin.

Kommúnistar þjóðnýttu auðlindir og framleiðslutæki með þeim rökum að eigendur þeirra ættu ekkert tilkall til eignanna, því þeir hefðu ekki unnið til þeirra, þó í fjölmörgum tilfellum væru "rökin" einungis byggð á trúarjátningu án tillits til hefðbundins eignaréttar eða þess viðhorfs að eignarhald geti táknað rétt til umsjónar og stýringar fjár - fasteigna, tækja, auðlinda - án þess að í því felist réttur til að fara með eignir að vild, alls án tillits til samfélagsins. Þeir eignamenn sem á hinn bóginn höfðu farið hvað verst með fé og eignir - og með mannfólk og iðulega bundið það átthagafjötrum - þeir kölluðu ósköpin yfir alla.

Bræðralagið á bak við 1984-kerfið á fór á sinn hátt líkt að. Það tók ekkert tillit til hefðbundins eignarréttar. Með meirihluta Alþingis á bak við sig taldi bræðralagið sig hafa rétt til að fara með eignir þjóðarinnar að vild, alls án tillits til þorra samfélagsins. Þjóðin var svipt þúsaldargömlum rétti til að nýta eign sína, fiskimiðin, en allur rétturinn skammtaður þeim íslenskum bátum og skipum (líkt og væru lögaðilar!) sem fiskað höfðu hér við land á einhverjum allra síðustu misserunum fyrir réttindasviptinguna. Hafa skömmtunarmiðar kerfisins - fiskígildin - síðan gengið kaupum og sölum dýrum dómum undanfarin tuttugu ár, líkt og líta beri á sem séreign útvegsgæðinga, engu líkara en eiganda alls fiskjarins, sem allt kerfið snýst um, sé hvergi að finna.

Svipaður háttur var hafður á í Færeyjum - nema að í stað réttar til veiða á aflamagni var réttur til veiðidaga stýfður úr hnefa til handa þarlendum útvöldum. Í báðum ríkjunum var aðferðin ósköp svipuð og við eignaupptöku í hinum ýmsu ríkjum kommúnista - að einfaldlega var farið kringum lögin. Þar voru eignamenn sjaldnast beinlínis afskráðir fyrir eignum sínum heldur voru knúðir til að leggja upp laupana með alls kyns lögum og ólögum sem voru einkafyrirtækjum mjög í óvil en ríkisfyrirtækjum og samvinnufélögum í vil. Munurinn er sá einn að nú á tímum er öfugt að farið - að almenningseign er færð einstaklingum í hendur, og að sjálfsögðu bótalaust.

Handhöfum kvótaréttar er því mikið í mun að svo sé skipað í æðstu stöður dómstóla að til þess arna veljist dómarar virkilega þeim að skapi, vogi sér einhver að hrófla við kerfinu. Austantjalds réði skipan dómstóla ekki síst úrslitum um vöxt og viðgang lagaleppaðra kerfa. Slíkt hið sama þá skipti sköpum fógetaskipan á fornari tíð þegar almenningum var úthlutað til aðals - í orði kveðnu að launum fyrir varnir léna en á borði fyrir lævi blandna konungshollustu fyrst og fremst, og þar á ofan gengu gjarnan hrossakaupin kóngsa og ríkja á milli, líkt og almenningur væri ekki til.

Þjóðirnar eiga þó enn möguleika á að brjóta niður hið nýja lénsskipulag og setja lög er tækju mið af mannréttindum en ekki aðalsréttindum. Það er svo vel gerlegt að nýta auðlindir að siðaðra manna hætti, hvort sem er á landi eða sjó - vilji er allt sem þarf. Allir sem svo kjósa, nýliðar sem aðrir, eiga að geta búið jafnt sem verslað jafnt sem fiskað fyrir eðlilegt endurgjald af afnotum eigna, eftir því sem kaupin gerast á eyrinni, en ekki fyrir laga-handafli, og þá að sjálfsögðu að endurgjaldið renni til réttborinna eigenda afnotaréttarins - en ekki til einhvers herragarðsríkis sjálfskipaðra aðalsmanna í þjóðríkinu.

 

 

 

Veiðigjald á alla fiskistofna væri mjög einfalt í útfærslu og myndi leysa fiskveiðistjórnun úr viðjum skriffinnsku - og ekki síst sjálfan sjávarútveginn. Handhafar 1984-kvótaréttarins myndu fá 9 ára aðlögunartíma í formi afsláttar, en ný lög tækju ekki gildi fyrr en að þremur árum liðnum frá samþykkt þeirra. Aðlögunartími væri því í raun 12 ár. Eigendur kvótaréttar fengju því yfrinn tíma til að afskrifa "réttinn".

Lögin fælu í sér skyldu til að selja allan fisk á opnum markaði frá þeim tíma er lögin tækju gildi, sem sagt að þremur árum liðnum frá samþykkt þeirra. - Athuga ber að einungis lítill hluti fiskjar færi inn á markaðsgólf, a.m.k. stærri farmar væru að öllu jöfnu seldir í hafi eða í höfn gegnum tölvukerfi markaðanna, svo sem tíðkast hefur lengi um fiskmarkaðssölur á margvíslegan máta.

Með gildistöku laganna yrði öllum frjálst að veiða, að uppfylltum venjulegum skilyrðum um búnað og ástand fiskiskipa og að sjálfsögðu að tilliti teknu til reglna um veiðisvæði og veiðarfæri. En veiðigjald væri lagt á allan afla er kæmi á land, burtséð frá stærð báta og skipa, burtséð frá veiðarfærum - slík tæknileg mál væru aðskilin frá hinum viðskiptalegu - en kvótaréttarhafar fengju 90% afslátt á fyrsta ári eftir gildistöku laga, 80% á öðru, 70% á þriðja ári og þannig koll af kolli þar til afslátturinn yrði felldur niður, yrði sem sagt 10% á níunda ári frá gildistöku, að hann svo félli alveg niður (þá sem sé að alls 12 árum liðnum frá samþykkt laga).

Veiðigjald tæki mið af framboði og eftirspurn á hverjum tíma, líkt og gengi verðbréfa á sinn hátt sveiflast eða leiga fyrir afnot eigna af margvíslegu tagi. Gjaldið væri reiknað sem breytilegt hlutfall af öllum sölum, mishátt eftir fisktegundum og fiskstærðum. Gjald fiskmarkaðanna, sölulaun og umþóttunargjald, yfirleitt fáein prósent, væri alls óháð veiðigjaldinu - gjöldin væru einungis reiknuð á sama tíma sem tveir frádráttarliðir frá samþykktu kauptilboði fiskkaupenda, í stað fiskmarkaðsgjaldsins eins nú.

Framboð af hverri fisktegund réðist af mati fiskifræðinga og ákvörðun fiskveiðistjórnunarinnar á hverjum tíma. Eftirspurn réðist af áhuga útvegsmanna á að veiða hinar ýmsu fisktegundir (og ýmsu stærðir) á hverjum tíma. Hvort miðað væri við daggengi eða vikugengi veiðigjalds eða nákvæmlega hvaða háttur væri hafður á, væri einungis tæknileg spurning um útfærslu í framkvæmd.

Ásókn í fisk væri með öðrum orðum stýrt með veiðigjaldi, breytilegu frá degi til dags eða viku til viku (eða hver sem útfærslan nákvæmlega væri). Gjaldið væri þá því lægra sem tegund væri vannýttari en því hærra sem ásókn væri meiri. Gjaldið gæti því sveiflast frá því að vera jafnvel minna en ekkert upp í talsvert - allt eftir framboði (ákvörðun fiskveiðistjórnar) og eftirspurn (ásókn útvegsmanna). Reiknilíkan þessu til grundvallar væri á margan hátt hliðstætt reiknilíkönum verðbréfastofa og verðbréfamarkaða og myndi með tímanum vera þróað í samræmi við gefna reynslu.

Dræm veiði myndi almennt hafa áhrif til lækkunar veiðigjalds, jafnvel svo að það félli alveg niður um tíma, en mikil tímabundin veiði - t.d. svo að fiskveiðikúrva stefndi í veiði umfram áætlun eða yfir meðallag viðmiðunarkúrvu - myndi hafa áhrif til hækkunar gjalds. Á sama hátt myndi gjald vera breytilegt eftir stærðum - óæskileg sókn t.d. í smáþorsk myndi valda hækkun veiðigjalds af smáþorski, og á líkan hátt væri sókn stýrt í stóran fisk með misháu eða mislágu gjaldi, allt eftir mati fiskifræðinga og fiskveiðistjórnunarinnar á hverjum tíma. Aflabresti sökum vandfundinna stofna, líkt og nú iðulega hendir á loðnuvertíð, kynni að vera svarað með negatívu veiðigjaldi um tíma, þ.e.a.s seljendur (útvegsmenn og sjómenn) fengju greidda hvetjandi markaðs-uppbót í stað veiðigjalds-álags, að því tilskyldu auðvitað að ástand fiskistofns væri almennt talið gott en stofninn t.d. mjög dreifður eða einhvers staðar týndur í hafinu (og sjómenn gætu þá gantast sín í milli með uppbótina sem fundarlaun).

Langstærsti hluti skulda sjávarútvegsfyrirtækjanna er kominn til vegna kaupa á kvótarétti, enda hefur nú stærsti hluti úthlutaðs kvótaréttar 1984 verið seldur öðrum en upphaflega fengu. Aðlögunartími handhafa réttarins væri því vitaskuld ætlaður til að koma á móti útgjöldum vegna kaupanna, að handhöfum gæfist yfrið færi á að afskrifa verðmæti réttarins í sínum bókum.

Útvegurinn myndi aldrei greiða meira fyrir afnot auðlindar en eðlilegt þol útvegsins leyfir, og hefur útvegurinn þó afborið að greiða vexti og afskriftir af margföldum kvótakaupum á síðastliðnum 20 árum. Á aðlögunartímanum væru það fyrst og fremst bankarnir sem misstu spón úr aski sínum og yrðu að leita á önnur mið, en vaxtagreiðslurnar gengju þá til réttborins eiganda alls fiskikvóta - til þjóðarinnar - líkt og leigjendur húsnæðis, bíla, reiðhjóla, verkfæra, búfjár komast ekki hjá að greiða eðlilegt endurgjald fyrir afnot eignar, og sem yfirleitt er metið samkvæmt lögmáli framboðs og eftirspurnar - NB! metið af eigendum en annars aldrei af bönkum nema um sé að ræða hreina útleigu bankafjár! Breytir þá engu hvort leiga er kölluð leiga - eða kölluð vextir og afskriftir af fjármagni. Á hinn bóginn, svo lengi sem fiskistofnum er viðhaldið og sjómenn og útvegsmenn ganga sómasamlega um auðlindina, þá mun veiðigjald aldrei nema meiru en sem nemur eðlilegum vöxtum stofnfjár - m.ö.o. í samræmi við hag útvegsins á hverjum tíma. M.ö.o. afskriftir reiknuðust tæpast - svo lengi sem stofnum er viðhaldið.

Hinir jákvæðu þættir 1984-kerfisins eru óumdeilanlegir. En neikvæðasti þátturinn - eignaupptakan mikla - mun fylgja því eins og draugur svo lengi sem kerfið lafir, svo lengi sem vofan lifir með þjóðinni, svo lengi sem þjóðin fær ekki réttmætt endurgjald - eðlilega reiknaða vexti - af 500 milljarða stofnfjárinneign sinni í fiskibankanum (gróft reiknað á smásölugengi dagsins í dag).

Eða því skyldi stóri bróðir fá að taka sér gull í Þjóðbankanum án þess að greiða réttbornum eigendum fyrir það?

Af því þar liggur gullið?

 

______________________

ekki beinlínis...

beygt og bogið...

rétt eða rangsælis...

milli línanna...

 

© vor 2004

Árni B. Helgason

 

prenta skjal

Rómanza: heim á kvist