|
ekki beinlínis...
Því er gjarnan fleygt að við notum einungis brot þess skilnings sem hugurinn býr yfir. Blindir þroska með sér gáfu sem við búum öll yfir en notum sjaldnast nema brotabrot af - þeir öðlast næmi í fingrum og öllum líkamanum langt umfram venjulegan mann, taka bókstaflega að sjá og skynja það sem öllum augum er hulið, samt trúa þeir og treysta skilningarvitunum, að þeir skilji rétt. Trú snýst um ystu mörk - mörk þess sem við treystum. Ystu mörk skilnings kríunnar eru á einu sviði langt umfram það sem nokkur maður hefur. Fyrir bragðið er henni kleift að fljúga næstum pólanna á milli hvert vor og haust. Hún treystir á skilningarvitin, samt ekki mikið meira á sjónina en væri hún flugstjóri í Boeing 747. Raunvísindi helga sér það svið skilnings sem okkur er öllum nokkurn veginn sameiginlegt að geta treyst á, líkt og kríukynið á sinn hátt treystir ratvísi sinni. Innan ystu marka raunvísinda rúmast það veraldlega viðhorf sem mest allt mannkyn er nokkurn veginn sammála um að sé eðlilegur skilningur, sem öllum sé því nokkurn veginn óhætt að treysta. Trú er á hinn bóginn skilningur hvers einstaklings á heiminum, hverju hver og einn telur óhætt að treysta. Einstaklingur sem treystir engu nema því sem fellur saman við heim raunvísinda, getur því vel kallað sig raunvísindatrúar. Sá sem trúir og treystir því einu að hann sé andi og að allt efni sé blekking, gæti þá kallað sig alveg hreinræktaðan andatrúarmann. Einstaklingar sem eiga sér sömu trú, á sama sviði, eru sammála um þann skilning. Þeir eru þá sammála um skilning t.d. á raunvísindasviði eða á sviði Islam-trúar, en kannski ósammála um fjölmargt þar fyrir utan. Ósamkomulag stafar af því - þrátt fyrir öll raunvísindi, þrátt fyrir öll trúarbrögð - að allur sameiginlegur skilningur mannanna er mjög margræður, misvíður eða misþröngur eftir því hvaða einstaklingar eiga í hlut. Í hnotskurn er ekkert "gáfulegt eða rétt" við skilning okkar. Hver og einn einfaldlega treystir skilningarvitum sínum eða treystir ekki - svo langt sem trú hans nær.
Hver og einn setur sér mörk - hverju hann vill trúa og hverju ekki. Sá sem er raunvísindatrúar í strangasta skilningi - að allt í heiminum lúti lögmálum vísindanna - hann setur mörkin þar, trúir sum sé því að allt sem hann sér og allt sem honum er hulið falli innan ramma vísindanna. Engu að síður er möguleiki á að hann trúi á líf eftir dauðann, en þá einungis á líf sem lúti sömu náttúrulögmálum og hér. Að leiðin gegnum dauðann til annars lífs sé þá einungis eitt af því sem vísindin eigi eftir að skýra. Flestir hreinnar raunvísindatrúar líta þó svo á að einstaklingurinn eigi sér ekkert líf eftir dauðann, einungis skrokkurinn umbreytist í lifandi orma og frjóa mold - að hugtakið sál sem sé heyri undir hindurvitni og hjátrú. Nú deyr strangtrúaður raunvísindamaður en er lífgaður úr dái. Í dauðanum upplifir hann það sem hann kallar aðra vídd, eitthvað sem er ofvaxið hans skilningi og vísindanna. Engu að síður er hann sannfærður um að hann hafi upplifað raunveruleika. Raunvísindamaðurinn hefur sem sé fært út mörk trúar sinnar. Hann trúir áfram á vísindin en einungis sem takmarkað svið innan stærri heildar sem lúti víðtækari lögmálum en vísindin annars viðurkenna. Trú hans er ekki lengur bundin við vísindin ein - en þar með er ekki sagt að hann trúi öllu!
Hugmyndin með "Guð" er að ekkert sé afstætt, heldur allt ein órofa heild. Getum sem sagt litið á "Guð" sem hjálparhugtak yfir altækan skilning. Samkvæmt afstæðiskenningu Einsteins er hefðbundinn jarðlægur skilningur mannanna líkt og lítið skilningstré sem hlítir sínum einkalögmálum, t.d. gamla Newton, óháð þeim lögmálum sem kunna að ríkja í víðtækari skilningi. Þægilegasta afstæðishyggja snýst þá um að lifa í sínu litla skilningstré með sjálfum sér og sínum. Ötulustu afstæðissinnar kæra sig kóllótta um annarra tré, annarra skilning, hvað þá þeir kærðu sig um altækan "Guðs" skilning, stæði slíkt alltumfaðmandi tré þeim til boða að hreiðra um sig í.
Trú, heimspeki og stjórnmál eru svo samofin að verða vart aðgreind – eða eigum við segja að lífsskoðun sé eins og babúska, hvert hvelið um annað: trúin heildarumgjörð um allan hugmyndaheiminn, þar inni í heimspekin umgjörð um rökhugsunina, og loks stjórnmálin – stjórn hugar eða samfélags – eggjarauðan sem gjörðir okkar vaxa af, samkvæmt rökhugsuninni, samkvæmt trúnni. Ysta hvelið – trúin – mótast af undirvitund, ómeðvitaðri hugsun eða innsæi, sem við tökum iðulega mark á án þess þó að geta sannað með einhlítum rökum fyrir sjálfum okkur. Það sem samfélag er þó nokkurn veginn samdóma um að trúa – að við sjáum, að við skynjum, að hlutir eru, að 1+1=2 o.sv.frv. - það köllum við frumforsendur rökhugsunarinnar. Þessi mörk hafa ávallt verið að
breytast frá einum tíma til annars og frá stað til staðar. Þau geta
verið fyrirskipuð samkvæmt valdboði eða boðuð með áróðri og
heilaþvætti, stundum næst um þau nokkuð almennt samkomulag.
Heimspekin getur nálgast að vera hrein trú, eða á hinn bóginn trúin
heimspeki. Eða stjórnmál og trú fallast í faðma og kæfa heimspekina. Spyrjum talíbana, spyrjum klerkana í Íran. Spyrjum syrgjendur Sovétríkjannna, spyrjum sálfræðinga Kóka-kóla. Förum í andaglas og spyrjum rannsóknarréttinn, spyrjum út í himnana sjö, spyrjum Newton, spyrjum Lao-Tse. Spyrjum Davíð. Spyrjum okkur sjálf. Erum við viss í okkar sök hvað sé trú, hvað hjátrú, hvað ekki trú? Eða spyrja bara að leikslokum?
Þegar við vorum heiðin trúðum við því líkt og forn-Egyptar að líkaminn færi til annars heims ásamt öllu því sem lagt væri með okkur í hauginn, sem gat verið uppáhaldsgæðingurinn manns, bátur, ýmsir munir, hvaðeina. Í hindúasið þótti sjálfsagt að skella ekkju höfðingja með á bálið og mun víst enn tíðkast á laun, höfðinginn myndi eiga hana áfram hinum megin. Hugmyndin snýst þó fremur um að fullkomið "afrit" af líkamanum og öllu meðfylgjandi dóti verði til "hinum megin". Þessi trú einkennir flest trúarbrögð, ætli himnaríkishugmyndir gyðinga, kristinna og múslima heyri ekki til hreinna undantekninga frá viðhorfinu. Trúarbrögð kommúnista kollvörpuðu öllum fyrri hugmyndum manna um líf eftir dauðann. Ætli fyrr hafi verið sett fram allsherjar trúarbragðakerfi sem einfaldlega gerði ráð fyrir að öllu lyki með dauðanum, klippt og skorið, punktur og basta. Hugmyndin helgast af því að kommúnistar litu á samfélagið sem einn allsherjar líkama er ætti sér eilíft líf hér á jörðu, er í fyllingu tímans myndi líkast til jafnast á við paradís á jörð. Einstaklingarnir ættu sér einungis tilveru líkt og frumur líkama okkar sem eru sífellt að endurnýja sig – við erum ekki hin sömu í dag og í gær, frumusafnið sem við vorum gerð úr við fæðingu er löngu dautt en fjöldi frumu-kynslóða búinn að æxlast, lifa og deyja með okkur síðan. Að þessu atriði slepptu – lífi eftir dauðann – er kommúnisminn eiginlega hreinræktuð kristni, líkt og kapítalisminn á sinn hátt, þó að styðjist við heldur kaldranalegri túlkun á kristni, mun nákomnari hinni gömlu gyðinglegu trú, auga fyrir auga, tönn fyrir tönn. Við erum þá að sjálfsögðu að tala um anda kenninganna, eins og þær hafa verið settar fram af fræðimönnum, burtséð frá því hvernig þær hafa virkað í reynd. Það furðulega er, að með falli kommúnismans er þó engu líkara en kapítalistar hafi í raun alfarið tekið upp hið kommúníska viðhorf, að lífið snúist einungis um efnisheiminn, að ekkert sé þar fyrir utan – ekkert sem heiti líf eftir dauðann, Guð bara gamalt punt. Kannski að hin kaldrifjaða efnishyggja eigi alveg eftir að útrýma öllum slíkum hugmyndum en t.d. mynd Ganesh verði með tímanum allsherjar sameiningartákn manna, tákn hins alsæla, fullnægða samfélagslíkama.
Hvernig getur fólk verið visst um að trú þess sé hin eina rétta? Á fólk kannski eftir að standa á safni eftir 1000 ár og skoða krossa Krists og bænateppi múslima, brjótandi heilann um hvernig við gátum virkilega trúað því að líf væri eftir dauðann - jafnvel eilíft líf?
Ástæðulaust að vera að mikla fyrir okkur þó við deyjum. Enn, sem betur fer, hafa allir dáið. Jafnvel hinir ódauðlegustu hverfa að lokum mistri sögunnar. Og þó nú væri, annars væri mistrið ansi svart. Vandamálið er að þó við ættum heima á óendanlega stóru pappírsblaði sem dygði þó ekki til að tjá öll orðin um blaðið - þá breytti þó engu þó við myndum skera blaðið við nögl, við vissum hvorki meira né minna um það sem væri ofan blaðs eða neðan. - Eða væru það ekki bara orðin tóm? Um óskiljanlegt tóm? (eða atóm?) Gömlu Grikkirnir sögðu að allt snerist um hlutföll. Sem rússar hefðu kannski orðað sem svo sitjandi að sumbli: Hver babúska veit af sjálfri sér - þeirri sem hún felur innra með sér og hinni sem hún er falin inni í. Þá er bara spurningin, hvaða babúska er hver? Hver er trúin hvers?
Vilji er allt sem þarf ... trúin flytur fjöll ... og þar fram eftir götum. Vissulega. En hve oft er ekki takmarki einmitt náð með verkfæri orkusugunnar - mátturinn er sogaður úr mótherjum, eftir það liggur gatan greið með fjallið. Trúin er því hvorki jákvæð né neikvæð í eðli sínu, hún getur verið góð og getur verið slæm, getur verið af hvaða tagi sem er. Er raunar eins og hvert annað verkfæri hugans - en kannski það sem lengst nær, hvort sem er til góðra eða illra verka.
Eðlilega er flestum jarðarbúum tamt að tengja trúarbrögð við hið yfir-náttúrulega einvörðungu, enda hafa önnur trúarviðhorf lítt átt upp á pallborðið um þúsundir og tugþúsundir ára. Trú og trúarbrögð geta þó engu að síður vísað til viðhorfa manna til hinstu raka lífsins, hvar sem rökunum sleppir, hér á jörð eða í himnaríki eða í einhverjum víddunum þar á milli. Kommúnismi Marx og Engels afneitaði þannig flestum fyrri hugmyndum manna um tilveru eftir dauðann, sem verður að kallast mjög byltingarkennt trúarviðhorf. Heittrúaðir kommúnistar trúa því að með dauða einstaklings ljúki hinstu rökum lífs hans, líkt og frumu sem deyr. Sannur kommúnisti trúir á jarðnesk gæði, jarðneska tilveru, að allir hafi jafnan rétt til gæðanna, trúir á hið góða í manneskjunni – trúir á bræðralag allra manna. Hann trúir því að hinstu rök lífsins snúist um jarðneska paradís, að í fyllingu tímans muni mannkyn upplifa himnaríki á jörð. Hvað er þá sameiginlegt með kommúnisma og hreinræktaðri kristni – að lífi eftir dauðann slepptu? Að slepptri sálinni hans Jóns míns, felur ekki boðskapur kommúnista í sér flest hin kristnu gildi eins og þau hafa verið túlkuð af einlægustu jafnaðarmönnum kristindóms í tvöþúsund ár? – NB! samkvæmt kenningunni, burtséð frá allri reynd, þó nú væri...
Eitt er að sitja í mjúkum sófa og blaka við hugmyndum.
Það merkilega er, að engu er líkara en að hið kommúníska viðhorf sé að verða allsráðandi, sem sé að lífið snúist einungis um efnisheiminn, að ekkert sé þar fyrir utan – ekkert sem heiti líf eftir dauðann, að Guð sé bara gamalt punt. Hvenær hefur kapítalismi annars ekki stuðst við trúarbrögð. Eða telst það ekki til hreinna undantekninga að kapítalistar hafi ekki mótað hugmyndafræði sína út frá einhverrri skoðun á ekki-efnisheiminum eða hinu yfir-náttúrulega - jafnt sem efnisheiminum? Sá kapítalismi sem við höfum alist upp við og heimurinn er nú heltekinn af, hefur gengið gegnum margvísleg breytingarskeið. Til einföldunar getum við sagt að hann eigi sterkar rætur í siðaskiptunum, í trú mótmælenda. Allt fram á seinustu öld eimdi talsvert eftir af því viðhorfi sanntrúaðra kapítalista, að þeir ekki einungis þökkuðu drottni alla velgengni sína, heldur litu jafnframt á sig sem umboðsmenn hans í víngarði drottins, að þeirra væri umboðið og valdið til að gæta hjarðarinnar, verkamannanna. Á allra seinustu áratugum hefur hinn vestræni kapítalismi skotið rótum svo víða um heim að er orðinn alveg alþjóðlegur, og þar á ofan nánast orðinn óháður öllum trúarbrögðum – á góðri leið með að verða trúarbrögð í sjálfum sér.
Í himnaríki ríkir algjör frjálshyggja. En af því allir eru svo góðir við alla – eru sannir sósíalistar til orðs og æðis – þá gengur siðfræði Adams Smith upp: As to love our neighbour as we love ourselves is the great law of Christianity, so it is the great precept of nature to love ourselves only as we love our neighbour, or what comes to the same thing, as our neighbour is capable of loving us. Adam Smith Elska skaltu náunga þinn eins og sjálfan þig, lásu Adamsverjar sem sagt á sinni tíð – eða eins og Adam benti réttilega á, að komi í sama stað niður: eins og náungi þinn megnar að elska þig. Stendur að vísu hvergi skrifað í Auðlegð þjóðanna heldur í miklu grundvallar siðfræðiriti sama höfundar að Auðlegðinni - Kenningu um mórölsk viðhorf. Varla von að hinstu rök nútíma frjálshyggju nái lengra en hin kommúnísku nef þegar aðeins annað testamentið er boðað en sjálfum siðagrundvelli trúarbragðanna sleppt - líkt og þeir Marx og Smith hafi verið samvaxnir tvíburar, reisandi hús sitt á sama sandinum, vitandi ei lengra nefi sínu:
Einn denar til eða frá skiptir því engu máli í sæluríkinu. Money = Honey. Kommúnismi = kapítalismi.
Fyrir mörgum áratugum síðan fór efnafólk í Brasilíu að víggirða heimili sín til að fá frið fyrir lánleysingjunum fyrir utan. Hverfi hinna best settu eru einfaldlega umlukin landamæragirðingum með hliðum, varðmönnum, passaskoðunum. Í Brasilíu er stéttamunur og gríðarlegur tekjumunur landlægur og vegalengdir afar stuttar milli hinna ríku og fátæku, sérstaklega í stórborgum. Það hefur almennt ekki verið svo á Vesturlöndum, ekki neitt í líkingu við það í Brasilíu, ekki fyrr en á allra seinustu árum, með vaxandi upplýsingu fólks um allan heim og ekki síst vegna betri og ódýrari samgangna, að heimurinn er að verða eins og lítið þorp með Vesturlönd fyrir herragarð í miðju. Væri einhver tilbúinn að missa spón úr aski sínum og minnka þannig lífsgæðamuninn milli heimsálfa - milli herragarðsins óðum múrum girta og lénsumdæmanna í kring?
Hinar dimmu miðaldir hafa löngum verið orðum auknar. Þvert á móti voru miðaldir framfaraskeið í Evrópu, þó vissulega fremur hægt hafi miðað á mælikvarða okkar nútímamanna. Það var fyrst og fremst hið gamla móðurland Rómaveldis, Ítalía, sem varð hrörnun að bráð, allt þar til reis úr öskustónni á endurreisnartímanum, sbr. myndlist, bókmenntir, bankastarfsemi. Lítið dæmi um framfarir í Evrópu á snemm-miðöldum er hernaðartæknin sem barbarar Evrópu lærðu af Húnum, að beita hestum í hernaði; og er tímar liðu fram að beita hestum fyrir vagna og ýmis akuryrkjutól. Hesturinn varð þarfasti þjónninn og gjörbreytti samgöngum á landi. Þetta voru miklir gerjunartímar, þjóðflutningatíminn, þegar ættbálkar, þjóðir og þjóðabrot tóku á ný að skipta upp með sér nýtanlegu landi í Evrópu og herjuðu ekki síst ákaft á hin gömlu vígi drottnara sinna, Rómverja. Rasismi Rómverja var löngum fólginn í því að líta niður á þá sem ekki væru af rómversku bergi brotnir. Barbarar voru hinir. Undirmálslýður kjörinn til að erja jörðina og framleiða landbúnaðarvörur og ýmsan nytjavarning fyrir herraþjóðina. ÓDÝRT. Gamalt og nýtt viðhorf. Að sjálfsögðu lærðu barbararnir margvíslegt af drottnurum sínum og urðu þeim að lokum fremri á flestum sviðum. Gömul og ný saga. Á snemm-miðöldum brutust þeir smám saman undan okinu, og svo tók við hin hefðbundna innri erjan. Þessar aldir voru ekki dimmari en svo að um miðbik þeirra réðu þjóðir Evrópu sér sjálfar og skipulögðu sín ríki að mestu án afskipta utanaðkomandi stórveldis. Handverk og margvísleg tækni hafði tekið stórstígum framförum. Dæmi um það eru skipasmíðar Norðurlandabúa og ein afleiðingin: landnám Norðmanna á Íslandi, afleiðing af tækniframförum. Siglingatækni hefur bein áhrif á samgöngur, slíkt hið sama betri vagnar og liðugri hjól. Verslun tók því eðlilega miklum framförum, ekki síst með tilkomu banka, sem leystu vöruskipti af hólmi. Gyðingar lögðu þungt lóð á þær vogarskálar, sú reikningsglögga þjóð, og enda að verulegu leyti meinað að leggja stund á aðrar atvinnugreinar og samlagast þjóðahafinu. Þá lærðu Evrópumenn margt og ekki lítið af aröbum á þessum tíma, til að mynda æðri reikningslist og margvíslegt fíngert handverk, svo sem klukkusmíði. Að ógleymdum hinum gömlu klassísku fræðum Grikkja sem arabar voru sérfræðingar í á þessum tímum. Til að gera langa sögu stutta: Þegar miðöldum lauk með landafundunum voru gömlu barbararnir mjög vel í stakk búnir til að líta niður á heiminn í kringum sig, slíkar höfðu framfarirnar orðið. - Þá þegar tóku sagnfræðingar að breiða yfir fortíð þjóða sinna, einfaldlega með því að sinna ekki eigin sögu heldur láta sem saga Rómverja og Grikkja væri saga sín. Þegja sem fastast um, að í augum þeirra höfðu aðrir íbúar Evrópu þó upp til hópa aðeins verið fyrirlitlegur undirmálslýður: barbarar. Rasisimi er komið af orðinu race = ætt, ættbálkur, kyn, kynstofn. Reyndar náskylt kappi og keppni. Hinir sterkari líta niður á hina veikari – á hverjum tíma. Þegar verst lætur gengur drottnunargirni út í hreinræktaðan fasisma.
Hinn hvíti 'kynstofn' gyðinga sem öllu ræður í Ísrael kann að vera alls óskyldur semítum, sem byggðu lönd Miðjarðarhafsbotna til forna og byggja enn. Semítar eru kynstofn með semítíska tungu, áður fyrr t.d. Assýrar, Fönikar og Kaldear, en í dag aðallega arabar, gyðingar og Eþíópíumenn. Hvers vegna Kasastanar og fleiri þjóðir alls óskyldar gyðingum tóku upp gyðingatrú fyrr á öldum er saga út af fyrir sig, en hitt vitum við að þegar þeir voru komnir til Evrópu og höfðu reynt að aðlagast þar um aldir sem 'gyðingar' þá varð til hreyfing á meðal þeirra sem tók afar fegins hendi afar 'vísindalegum' kynþáttakenningum upplýsingarinnar, sem áttu svo miklu fylgi að fagna á fyrri hluta seinustu aldar, sællar minningar, líka hér... Þessi hreyfing Evrópugyðinga, og þá ekki síst bandarískra af þeim 'stofni', komst að þeirri niðurstöðu að Gyðingar væru æðstir kynstofna - og upp af spratt kynþáttaaðskilnaðarstefnan sem þeir nefndu zíonisma, reyndar í óþökk fjölmargra hugsandi gyðinga um allar jarðir. Þýsk þjóðernishreyfing, nasistar, var þessari niðurstöðu að vísu fremur ósammála, og þótti sér og sínum 'aríum' svokölluðum ögrað. Við þekkjum þá sögu og þurfum vart að rekja hér. Flestar menningarþjóðir hafa varpað þessum 'vísindum' fyrir róða á sama tíma og Gyðingaríki hefur greypt þau sem gimstein trúarsetninga sinna inn í 'stjórnmálavísindi' sín.
Eru vísindin á góðri leið með að verða trúarbrögð okkar? Eða ná hinstu rök núorðið nokkuð lengra en venjulegt sérfræðings nef? Eða trúarbrögðin - á góðri leið með að verða hrein vísindi? Eru þess dæmi núorðið að hinstu rök nái lengra en venjulegt guðfræðings nef? 'Sérfræðingar' allra landa og montkennisetninga - vítin eru til að varast, gætið að!
The weight of the world
Sjá nánar: Allen Ginsberg
|
